U srpskoj javnosti se, s vremena na vreme, pokrene stara rasprava o tome da li je teologiji mesto na univerzitetu. Pritom se zanemaruje to da između nauke i teologije nema toliko neslaganja koliko nepoznavanja i uskogrudosti. Profesor Aleksandar Zečević je pre desetak godina zapisao u udžbeniku namenjenom studentima elektrotehnike na Univerzitetu Santa Klara u Kaliforniji:
„…možemo očekivati da će nas kompleksnost sveta u kojem živimo naterati da se vratimo integrativnim oblicima razmišljanja i pokušajima da se objedine različite oblasti ljudskog znanja (uključujući tu, naravno, i nauku i teologiju). Možda je to zapravo oduvek bio prirodni ljudski poriv, kojem su se suprotstavljali naša taština i strahod mogućih grešaka“.[1]
Međutim, za dostizanje integracije između naučnog, teološkog i drugih oblika ljudskog mišljenja, potrebno je da se prethodno prevaziđu ukorenjene predrasude. Jedna od njih je da je religija, a naročito hrišćanstvo, oduvek neprijateljski nastrojeno prema nauci. Stoga, smatram da je vredno pročitati članak iz sarajevskog časopisa Istočnik iz 1898. godine, koji pokazuje da se već onda znalo da u osnovi netrpeljivosti između nauke i politike, s jedne strane, i hrišćanstva, s druge strane, leže ljudske strasti koje potiču od straha i neznanja, a ne „hrišćanska istina“.
Milan Veselica (prir.)
Nekoliko istorijskih fakata o tobožnjem gonjenju učenih ljudi u ime Hrišćanstva (1898)
U redu mučenika za nauku valja nam spomenuti pronalazača brzojava opata Šapa (u XVI vijeku), koji je mnogo prepatio od pobunjene svjetine, koja je našla u njegovu pronalasku izdajstvo naspram otadžbine, te njegov brzojav sagorjela i tražila čak i da se na smrt osudi. No Šap umrije ne nasilnom smrću, nego u nekom opustjelom kladencu, gdje je upao, kada se sa nekog veselja vraćao doma.[2]
Još žalosnija sudba bješe anglikanskog sveštenika Pristleja (XVIII vijeka), koji je mnogo na hemiji radio. Poznanstvo sa Franklinom pobudilo ga je, te je napisao „Istoriju elektriciteta“, koje mu je pribavilo titulu doktora. Pristlej je mnogo doprinio usavršenju nauke o gasovima, pronašao je svojstvo oksigena, kojim se podržava život i gorenje. U Parizu bješe on vrlo poštovan i od učenjaka i filosofa uvažaven, te je to bila jedinstvena pojava vidjeti među ateistima čovjeka, koga svi za neobično umna smatrahu, gdje se nije stidio nazvati se Hrišćaninom i pomno naučavati sv. Pismo. Čak je buntovnički Konvent uveo Pristleja u spisak svojih kandidata, no Pristlej je to „počastvovanje“ odbio i do kraja života svoga ostao bogoslov i sveštenik. Njegovi politički protivnici pobuniše protiv učenja pastira radenike, koji mu uništiše svu knjižnicu, rukopise pocijepaše, instrumente polomiše i dom njegov zapališe. Spasavši se u susjedstvo, gledao je Pristlej taj varvarizam filosofskom mirnoćom. U nadi, da će se od svojih neprijatelja moći skriti, pobjegne u Ameriku, no i tamo mu Englezi narušiše spokojstvo podozrenjima i spletkama, dok ga najposlije na jednom objedu ne otrovaše. Umirući slušao je Pristlej pobožno čitanje Evanđelja, slaveći Gospoda, koji mu je dao život na korist svojih bližnjih. „Ja ću sad umrijeti – rekao je umirući svojim unucima – kao i svi što ćete u svoje vrijeme, no opet ćemo svi jednom uskrsnuti, jer se ja uzdam i vjerujem u vječno blaženstvo“.[3]
Iz sviju ovih primjera, kojih nam nije nužno više nabrajati, jasno je i očevidno, da Hrišćanstvo u opšte, a na po se zapadno sveštenstvo, nije bilo ni u kakvom neprijateljskom odnošaju sa naučnim pokretom. Počevši od vremena blaženog Avgustina, pa do najskorašnjijih dana, sveštena lica i monasi često se javljaju kao pobornici nauke, trpeći gonjenja od političkih vlasti, ili od naroda, ili od sholastičkih pretstavnika. Pape su često bile pokrovitelji i zaštitnici gonjenima radi nauke. Bilo je, istina, slučajeva, kada su naučne novotarije podizale protiv učenjaka i sveštenstvo, no ti slučajevi ne smiju služiti kao dokaz disonanciji među Biblijom i naukom i netoleranciji Hrišćanstva. Pod vidom religije u takim slučajevima prikriva se samo neprijateljstvo dvaju naučnih pogleda na svijet. Bojazan od novotarija svojstvena je ljudima sviju vremena i nalazi sebi opravdanja u tome, što nove ideje nijesu svagda i pravilne i istinite. Mi danas na teorije Galileja i Kopernika, koje su ustanovile manje-više pravilne predstave o ustrojstvu vasione, sasma drugačije gledamo. Ali u ono vrijeme, kada su sada odbačeni nazori uhvatili duboka korijena i od tadašnjeg svijeta bili priznati (na pr. položaj zemlje, kretanje sunca), i kada se nove teorije tek u glavama samo nekih ljudi pojavile, tada je sasma pojmljiva borba tadašnjeg vremena protiv tih naučnih novotarija i to naravno u duhu tadašnjeg vremena, najgrubljim nasiljem izvađana. Pojmljivo je i to, da se nijesu razlikovale starinom osvještane predstave o vasioni od dogmata religije i napadaj za te tobožnje dogmate, smatrao se kao jeres. Ispitivati dokaze tih novotarija drugi ne htješe, a većina ih nije bila ni kadra. Za take i ostale bješe dovoljno, da auktoritet nije na strani novotarija. A povjerovati Galileju ili Koperniku i dr. bez svestrana i pomnog ispitivanja njihovih ideja, bilo bi sa današnjeg gledišta sasma nepohvalno. Da li se možda ne varaju i ne griješe ti veliki učenjaci? Da li nije sam taj Galilej, čije je ime po cijelom obrazovanom svijetu poznato, objasnio i protumačio plimu i osjeku potresom vode, slično vodi u pokretljivom sudu?[4] Da li nijesu auktoriteti prirodoslovlja do početka današnjeg vijeka odbacili faktičnost padanja erolitâ i bolicâ sa vozdušne sfere?[5] I novim idejama prirodoslovlja s nevjerovanjem i neprijateljski se odnosili ne samo bogoslovi, ne samo ostali učeni ljudi, no počešće čak i sami pokretači nauke. Teorija Njutnova naišla je na jaku opoziciju od strane učenog Roberta Huka. Lajbnic, ne gledajući na saglasnost Njutnove teorije sa svojim monadskim učenjem o silama, odnosio se prema njoj nepovjerljivo, a Hujgens je čak prezirno gledao na učenje njegovo o privlačnoj snazi.
Protivnici Njutna dovedoše umnog prirodoslova skoro do umobolnosti.[6] Anatom Varzong (XVII vijeka) pao je kao žrtva zavisti jednoga svoga druga. Misli Harvea o krvotoku ne nađoše odziva u naučnom svijetu, jer su se kosile sa već ustanovljenim naučnim nazorima. Znameniti Gvido Paten ismijavao je i ružio Harvea.[7]
I politička zaslijepljenost nije ostavila na miru pokretače nauke. U redu naučnih mučenika vidno mjesto zauzima Lavoasje – tvorac hemije. Nije mjesto ovdje, da nabrajamo velike zasluge njegove kao naučenjaka i velikog patriote i upravljača Francuske. Svršio je život svoj na giljotini, osuđen revolucionarnim Konventom 1793, baš u onom momentu, kada je dovršio kolekciju svojih spisâ. Slične sudbe bješe i astronom Balije, matematičar Kongdorse i pjesnik Šenije.[8]
Iz tih primjera vidi se jasno, da su naučenjaci gonjeni ne samo od strane hrišćanstva, no poglavito i baš u ime nauke i politike. No ni religija, ni nauka, ni politika ne behu faktični pokretači toga gonjenja. Sasma su tu drugi motivi po srijedi, a koje smo gore pomenuli. Naime: strasti ljudske, neznanje, pakost, gordost i zavist i dr. igraju u tome glavnu ulogu, a samo ne ljubav prema opštoj, a ponaosob hrišćanskoj istini.
No u svezi sa progonjenjem nauke u ime religije valja nam još jedan povod privesti. Mnogi protivnici naučnog pokreta učiniše i pređe, a i danas čine svojim ubrzanim i pogrešnim zaključcima koristi skepticizmu, te tako naoružaše protiv prirodoslovlja ljude pune vjere i bogoslove. Nauka je religiji objavila vojnu, i bogoslovi su je neki primili, te u tome tako daleko otišli, da su ograničenje slobodnog djelovanja naučnog tražili i svagda se protiv nesumnjivih rezultata i naučnih istraživanja borili.[9] Pri takim trzavicama često su protivnici religiji bili čak i oni predstanvnici nauke, u kojih je ljubav prema istini naučnoj i harmoničnoj vezi bila sa srdačnom vjerom u sv. Pismo i predanje.
Bacili su rukavicu neprijateljstva hrišćanskom pogledu sa naučne strane većim dijelom ljudi ne velika imena naučna i svijetli veleumi, no površni popularizatori engleskih deista, dalje Bihnera i Hekla, Pisareva, Zajueva i Blagosvjetlova. Čuveniji veleumi naučni pak odnosili se većim dijelom prema nauci hrišćanskoj i hrišćanstvu dubokim uvaženjem i ne davahu nikada povoda zadjevicama među vjerom i naukom.
Nije redak slučaj, da su neki pronalazak protiv nevjerovanja religijom štitili. Takovi, iz reda prirodnjaka, bijahu astronom Kepler i fiziolog-anatom Haler. Od filozofa Fr. Bakon i Lajbnic; od pravnika Hugo Grocije; od matematičara Ajler i Paskal. Ovaj je posljednji poklanjao više vremena molitvi i čitanju sv. Pisma, nego li nauci i odlikovao se pravim, istinitim asketskim životom, kloneći se svakog zadovoljstva i uživanja. U svojoj sobi imao je samo najpotrebniji namještaj. „Ja ljubim siromaštvo, – veli Paskal, – jer ga je i Isus Hristos ljubio. Bogatstvo pak cijenim samo u toliko u koliko se s njime bijednima pomaže“. Staranje i briga o ubozima istrošiše sasvim um učenjakov. Kada su ga sažaljevali sa njegovih tjelesnih nevolja, govorio im je on: „ne tužite za mnom i ne žalostite se: stradanje je – sudba svakog hrišćanina“.
Pred smrt svoju pričestivši se sv. Tajnom, dao se Paskal prenijeti u bolnicu siromašnih bolesnika, pošto je želio da umre posred ubogih. Eto nam jasnog, očevidnog primjera u Paskalu, da se slobodno naučno mišljenje i religioznost trpiti mogu! – Ovo nekoliko istorijskih primjera i fakata, po mišljenju našem, neoborivi su i nesumnjivi dokazi, da se hrišćanstvo ničim okriviti ne može, e je ono prema nauci netolerantno. Naprotiv ovo je baš svim silama nastojavalo i upućivalo šljedbenike svoje, da se prirodnim silama i naumima njenim pametno i razumno koriste.
Samo osrednji i nesamostalni um, naučavajući prirodne zakone, zakone duhovnog života čovječijeg i istoriju ljudstva, neće se sa punim poštovanjem i pobožnošću odnositi prema Bogu, tvorcu i staratelju vasione. Jer u istini „Gospod je dao ljudima znanje, da bi ga proslavljali u čudnim djelima njegovim“ (Is. s. Sirah. XXXVIII. 6).
Autor nije poznat
Izvor: Istočnik, Sarajevo, br. 12 (1898), str. 188–192.
Prevod s ruskog: Žarko [J. Popović]
[1] Aleksandar Zečević, Istina, lepota i granice znanja: put od nauke do religije, Službeni glasnik, Beograd, 2017, str. 15. Originalno izdanje na engleskom jeziku je iz 2012. godine.
[2] „Mučenički nauki“, str. 216–220.
[3] Isto, str. 138–141.
[4] „L’ astronomie pour tons“, str. 254.
[5] Isto, str. 286–294.
[6] „Mučenički nauki“, str. 86–87.
[7] Isto, str. 205.
[8] „Mučenički nauki“, str. 142–147; 220–221.
[9] Kꙋrsъ osnovnago bogoslovіѧ, N. Roždestvenskoga, Č. I. 56. i dr. Stib. 1884. g.
