„Naše su nauke, vaše su neobrazovanje i nekultura.“ [Julijan Flavije Klaudije]
I dok su ga srednjovjekovni pisci poistovjećivali s đavolom, zmijom ili antihristom, dotle je za renesansne ljude od pera, on bio heroj, za pisce 18. vijeka vladar-filosof, a romantičari su u njemu vidjeli odvažnog i plemenitog, ali i usamljenog pobunjenika. Međutim, ko je bio Julijan? Car i filosof ili paganin i otpadnik, ili možda sve to u jednoj od zasigurno, najintrigantnijih ličnosti kako vizantijske istorije, tako i istorije hrišćanstva, kao jedan od njenih najistaknutijih oponenata.
Julijan Flavije Klaudije stupio je na presto Rimske imperije sredinom četvrtog vijeka, sa ciljem da vrati sat unazad. Vladao je svega osamnaest mjeseci (361–363 n. e.) prije nego je izgubio život u vojnom pohodu na Persiju. Istoričari i naučnici su podijeljeni u stavovima i mišljenjima o Julijanu. I dok ga jedni posmatraju sa negativnog istorijskog aspekta (Sokrat Sholastik, Natanaiel Lardner, Tomas Štraus, Kristofer Klark), shodno tome što su njegove ideološke i religijske aspiracije doživjele krah, drugi pak smatraju kako njegov uticaj predstavlja jednu od kritičnih tačaka u istoriji hrišćanstva (Džon Abot, Džon Hurst, Edvard Berkovic, Dragoš Kalajić).
Premda je možda najsveobuhvatniju analizu njegove ličnosti dao Dimitrij Mereškovski u kapitalnom djelu Smrt Bogova. Iako romansijersko, ovo djelo na izvrstan način tretira istorijske činjenice poznate o caru Julijanu, koji, mada je bio otvoreni hristoborac, zapravo je, po svoj prilici, bio iskreni bogotražitelj koga su mržnja, strah i ogorčenost povukli u tamu.
Sam Julijan je bio gotovo neponovljiv spoj rimskog cara, grčkog filozofa, mistika i paganina. Analizirati stoga njegovu pojavu na istorijskoj sceni sa bilo koga aspekta, nije nimalo jednostavno, a pogotovo je irelevantno posmatrati ga iz samo jedne perspektive. Jer, iako pojedini izvori prikazuju Julijana kao sposobnog vojskovođu, odnosno pravičnog i poštenog vladara, u crkvenoj uspomeni zadržan je njegov naziv Apostata (Otpadnik) zbog vatrenog paganstva i otvorenog antagonizma koje je ispoljavao prema hrišćanstvu, u kome je odgajan. S druge strane, Julijan (u uskom krugu neoplatoničara nazivan Julijan Filosof) bio je uzor paganskim piscima kao što su u četvrtom vijeku bili retoričar i filosof Livanije, odnosno istoričar Amijan Marcelin, a u šestom vijeku istoričar Zosim.
Bez obzira na to da li ga posmatrali u svjetlu svjetovnih karakteristika, ili sa negativnog aspekta crkveno hrišćanske ravni, njegov uticaj nije bio bezazlen, jer mu kao takvom vjerovatno ne bi pridavali značaj u svojim kontra-polemikama sveti Grigorije Bogoslov, Vasilije Veliki, Kirilo Aleksandrijski, Blaženi Jeronim. Pored vojnih i političkih uspjeha, period njegove vladavine obilježile su socijalne reforme, restauracija paganstva – degradacijom hrišćanstva, koje je, od svih aspekata, najizraženije bilo u akademsko-intelektualnom pogledu. Međutim, šta je zapravo stajalo u pozadini ideološkog sukoba Julijana sa hrišćanstvom?
Naime, Julijan je neminovno bio pretekla žrtva, s obzirom na to da je pod nejasnim okolnostima preživio masakr u porodici 337. godine. To je svakako dalo povoda njegovom kasnijem doživljaju sebe kao spasitelja Rima; u rimsko-paganskoj tradiciji pošteđena žrtva – navedimo samo Romula kao primjer – bila je predodređena za najviše ciljeve, stvaranje, odnosno očuvanje države.
Ipak, ono što je krucijalno, jeste to što je Julijan doživljavao hrišćanstvo, ono koje mu se nudilo sa privatnim učiteljima u okvirima zlatnog kaveza, kao izraz negacije sopstvene slobode. Hrišćanstvu je bio podučavan u okolnostima u kojima je njegova sloboda bila dovedena u pitanje: i dok je živeo u Makelumu, a i kasnije kada ga je Konstancije iz predostrožnosti držao u Milanu pedesetih godina. Zato je Julijan kada god je mogao sam da bira, u Nikomidiji, Efesu, ili kasnije u Atini (gdje je studirao zajedno sa Kapadokijcima), birao nehrišćansko društvo neoplatoničarskih filosofa, koji su nudili intelektualnu slobodu, slobodu od nametnutnog, a ne izabranog života.
Kod Julijana se potraga za sopstvenom slobodom, pretvorila u borbu protiv hrišćanstva. Julijanov otpor prema njegovim hrišćanskim učiteljima tako se dobro ocrtava u tome što je kao car, kada je stigla vijest da je aleksandrijska paganska svetina linčovala njegovog nekadašnjeg učitelja Georgija, odbio da kazni čitav grad. Prevashodni razlog ogledao se u tome, što ga je interesovala samo sudbina Georgijeve biblioteke, u kojoj su bili čuvani neoplatoničarski tekstovi.
Između ostalog, kako pokazuje cjelokupan Julijanov spis Misopogon (Bradomrzac), iza prezira prema načinu života građana Antiohije, krio se prezir prema urbanom životu u gradovima na istoku Carstva, životu koji je u dobroj mjeri bio život njegovih hrišćanskih podanika. Da li je prezir prema urbanom, uticao dodatno na njegov odnos prema hrišćanstvu, ili je bilo obrnuto, to je zaista teško odrediti?
Po dolasku na tron Rimske imperije, nakon niza vojnih i političkih manevara, Julijan se proglasio javnim i otvorenim neprijateljem hrišćanstva. Koliko je bio ozbiljan u svojoj namjeri obnove paganizma, svjedoči i usvajanje radikalne vrste pijetizma. Želio je da dokaže kako paganizam poput hrišćanstva, može da podstakne na predanost, odricanje i spremnost na žrtvu, kao što je slučaj sa Hristovim sljedbenicima. Da bi svoje stavove učinio vjerodostojnima, on se odriče luksuza i raskoši, spava na zemlji, i što je najbizarnije, prestaje sa bilo kakvom vrstom lične higijene. Čak se u jednom od mnogih pisama hvali nečistoćom svoga tijela, dugim noktima, neurednom kosom i prljavim rukama.
Za razliku od hrišćanstva, koje je bilo monoteistička religija, iako sa pojedinim snažnim jeretičkim denominacijama, paganizam je imao mnogo različitih formi, od kojih je Julijan ponajviše sopstveni intelektualni karakter paganizma utemeljio na neoplatonizmu. Plotinova učenja, koja su za polaznu osnovu imala Platonovu filosofiju, u epicentar postavljaju pojmove: Jedno, Razum i Dušu, utemeljujući shvatanje prema kome se samo istinskim naporima razuma, duša može povratiti u prapostojeće stanje – svome izvoru. Ovo učenje predstavljalo je spoj magijskog i mističnog, te je kao takvo, adekvatno poimano samo u najvišim intelektualnim krugovima.
Oslobađajući paganstvo, Julijan je uobrazio da je on, pored ostalog, i religiozni reformator. Nastojao je da vaskrsne paganstvo, koje je bilo na izdisaju. Ma koliko da su mu zamisli bile apsurdne, neminovno je to da je Julijan sebe smatrao za intelektualca- idealistu. Budući da je ogrezao u paganskoj filosofiji, prije svojih vojnih pohoda, pokrenuo je književni pohod na Hristovo učenje. Napisao je trotomno djelo pod nazivom „Protiv Galilejaca“ (Contra Galileos) usmjereno protiv hrišćana. Ovo djelo predstavljalo je kompoziciju ranijih skeptičkih polemika, kao što su Kelsova i Porfirijeva, prožetu Julijanovim temeljnijim poznavanjem Svetog Pisma i fanatičnijim pristupom.
Kroz Julijanovu kampanja protiv hrišćana, može da se ogleda koliko snaga toliko i slabost hrišćanstva. Njegov prvi korak bio je edikt tolerancije, čime je prejudiciran Konstantinov edikt, samo što ovaj put suština nije bila u toleranciji paganizma, nego u uzajamnoj toleranciji hrišćana među sobom, što je podrazumijevalo prihvatanje nedavno ekskomuniciranih arijanaca, odnosno rehabilitaciju određenog broja episkopa, kojima je bio omogućen povratak iz progonstva.
Sa druge strane, Julijanov pokušaj obnove paganizma, ogledao se u tome što je moć Crkve vidio u njenoj snažnoj organizaciji, te je i sam imao namjeru da primjeni sličnu strukturu u svojoj zamisli. Crkva je ostvarila svoj uticaj i postala veoma uspješna organizacija sa episkopima i sveštenicima i taj princip je i Julijan namjeravao da primjeni, tako što bi postavio sveštenika namjesnika za svaku oblast. U poređenju sa ovim, paganizam je imao vašarsko–amatersku konotaciju. I tu je i nastao krah njegove zamisli. Jednostavno nije bilo prostora, a ni pokušaja da se ostvari socijalna korelacija, koja je pak sa hrišćanstvom zajedno uzrastala, čime bi između ostalog i paganizam bio infiltriran u sveopšti identitet.
Kao institucija, hrišćanski klir nije nešto naročito bio proganjan, ali je bio lišen svih privilegija iz Konstantinovog doba. Pagani su smjenjivali hrišćane sa položaja u državnoj službi. Kako bi se oslabilo hrišćanstvo i umanjio njegov ukupni kulturni nivo, bilo je zabranjeno predavati hrišćanima klasična znanja, odnosno bilo im je uskraćeno pravo daljeg rada u državnim školskim institucijama. Julijan je svoj potez pravdao intelektualnom i kulturnom inferiornošću hrišćana: „Naše su nauke, vaši su neobrazovanje i nekultura.“ (4)
U jednom od svojih pisama, Julijan navodi sljedeće: „Smatram da se odgovarajući rezultati obrazovanja postižu u adekvatnim uslovima, prevashodno u zdravom stanju uma, uma koji posjeduje razumijevanje i pravi razliku mišljenja o stvarima dobrim i zlim, odnosno u stanju koje počiva na zdravim i racionalnim temeljima. Stoga, ukoliko čovjek misli jedno, a svoje učenike usmjerava da rade drugo, na taj način čini propust ne samo po pitanju obrazovanja, nego i po pitanju svoga dostojanstva i poštenja…“
Vjerovatno osjećajući da ga široko rasprostranjena praksa demantuje, Julijan religijske argumente za svoje mjere usmjerene protiv hrišćana, podupire moralnim razlozima: hrišćani koji tumače Homera i Hesioda, ne vjerujući u bogove koje ovi pjesnici predočavaju, nemaju nimalo profesionalnog poštenja, te kao takvi snose moralnu krivicu i stoga moraju biti udaljeni iz nastave.
Ova zvanična novina u vidu „akademskog progona“ ima svakako svoju osnovu u hrišćanskoj istoriji i djelima hrišćanskih oponenata, među kojima prednjači Kels, gdje je intelektualna marginalizacija hrišćana, koji su pripadali svim društvenim slojevima, predstavljana kao opšteprihvatljiva činjenica. Takođe, Julijanov edikt, ujedno osvjetljava stanje obrazovanja u periodu četvrtog vijeka, koje je, po svim parametrima, bilo veoma široko i koegzistentno. To je period potpuno tolerantne religijske atmosfere u akademskim krugovima, a suština obrazovnog programa se i dalje sastojala u retorici, odnosno u izučavanju klasičnih tekstova.
Julijan, kao fanatični apologeta paganstva, nastojao je tendeciozno da ukloni i u potpunosti prekine svaki vid antičke asimilacije sa hrišćanstvom. Hrišćanska kulturološka i vjerska ubjeđenja, predstavljali su za Julijana faktore, koji im onemogućavaju da suštinski spoznaju umjetničke vrijednosti antičkog teksta. Posljedica ovakvog shvatanja Apostate je u tome što je on proizvoljno ne samo helenizovao sebe, nego što je helensku klasičnu kulturu, poistovjetio sa klasičnom religijom.
Između ostalog, Julijan je znao da je budućnost Crkve u djeci, te ih je stoga lišio mogućnosti da stiču obrazovanje. Razmišljao je u tom pravcu da čak hrišćanskim porodicama oduzme pravo vaspitavanja sopstvene djece, smatrajući da će na taj način spriječiti širenje toga po njemu, „gnusnog“ sistema među neobrazovanom svetinom. Time bi hrišćanstvo bilo potisnuto među neuke narodne mase. Pored toga, rukovodio se pretpostavkom da u kontrolisanom okruženju može manipulisati oslabljenom vjerom. Njegove namjere u tom pogledu su pokazale kako je bio svijestan, iako je tvrdio suprotno, da kultivisan um i Hristova religija, nisu međusobno isključivi, odnosno da neko može biti Hristov sljedbenik, a opet kulturološki i intelektualno uzdignut čovjek.
Julijan je znao da je hrišćanska religija rasprostranjena kroz učenja i kroz primjere. Hrišćani su po riječima Gospodnjim „so zemlji i svjetlost svijetu“ (Mt 5, 13). Shodno tome, nastojao je da ih ukloni sa javnih i uticajnih pozicija. „Ako prolivanje krvi svetih ne može da zaustavi rast ovog maligniteta, barem se može stišati njihov uticaj.“ Iako dakle sam nije pokrenuo krvoproliće protiv hrišćana, subverzijom zakona podstaknuo je nasilje protiv poklonika vjere. Sa mučeničkim progonima, hrišćani su se suočavali i borili od svoga postanka. Intelektualni pak progon i degradacija hrišćana u obrazovnoj sferi, ostavili su svakako dubok trag i pozicionirali Julijana kao jednu od najomraženijih ličnosti sa kojima se Crkva Hristova suočila u istoriji.
Uticaj hrišćanskih propovijednika, Julijan je nastojao da ugasi i povlačenjem određenih imuniteta i povlastice koje su imali shodno Konstantinovom ediktu. I u to doba, finansije su bile moćan faktor u razvoju ili rušenju neke institucije. Julijan je u izvesnoj mjeri implementirao svoje zle zamisli manipulisanjem zakona i praktikovanjem nepravde. U pismu Atarbiju Ankirskom administratoru distrikta oko Eufrata piše sljedeće:
„Potvrđujem volju bogova i sad riječima, da ne želim Galilejcima smrti ili bilo kakvog nepravednog stradanja, ali apsolutno insistiram i tvrdim da im se mora nametnuti strahopoštovanje prema božanstvima. Jer smo prevashodno milošću bogova sve gluposti Galilejaca zadržali, te im se stoga moraju povinovati.“
U svakom slučaju, Julijan nije živio dovoljno dugo da svoje paganske aspiracije sprovede u djelo. Ali je evidentno da je nastojao taktički iskoristiti sve prednosti i snage hrišćanstva u realizaciji svoje zabludjele doktrine. A neosporno je da bi njegovo nastojanje da udahne novi život paganstvu, tako što je htio da napravi kontra-Crkvu, svakako ostalo bez uspjeha i da cara nije tako brzo sustigla smrt. Julijan je vladao kratko i doživio je ideološki neuspeh, ali je način kojim se rukovodio u svojoj borbi protiv hrišćana, ostavio dubok trag u nehrišćanskim krugovima, s obzirom na to da su gotovo identične metode u oponiranju hrišćanstvu usvojili, ako ne sljedbenici njegovog lika i djela, onda zasigurno vinovnici njegovog propagandnog modela.
Njegov paganizam je možda doživio krah, ali ta klica paganskog i okultnog, paralelno sa razvojem ljudske civilizacije, uvijek je pronalazila plodno tle da se u određenom istorijskom trenutku, i na određenom prostoru, manifestuje. „Julijanov projekat“ u četvrtom vijeku, nametnuo je ideološku borbu, koja se u hrišćanskoj istoriji javila kao jedan od ozbiljnih izazova sa kojim se Crkva suočila i sa kojim se na izvjestan način, samo u drugačijoj formi suočava i danas.
