Mitropolit Jovan (Zizijulas)
Visokopreosvećeni Mitropolite laodikijski, predstavniče Njegove Svetosti Vaseljenskog Patrijarha, visokopreosvećeni, preosvećeni, prečasni, prepodobni, časni oci, braćo i sestre u Gospodu!
U ime rektora Nacionalnog i kapodistrijskog univerziteta u Atini i dekana Bogoslovskog fakulteta, na kojem je Mitropolit Jovan diplomirao (1955) i doktorirao (1965), pokušaću da iznesem nekoliko misli o delu i bogoslovskom nasleđu čoveka koji je već više od četrdeset godina moj uvaženi i voljeni učitelj na otvorenim horizontima i putevima pravoslavnog bogoslovlja.
Mitropolit pergamski Jovan je do kraja dao sebe na služenje bogoslovlju i Crkvi, spajajući na dubok i skladan način dva puta svoga života – kao bogoslova, a potom i kao episkopa. Tokom čitavog života, bilo kao mirjanin, bilo kao episkop, Jovan Pergamski je bio bogoslov Crkve koji je pod okriljem Vaseljenske patrijaršije neumorno radio na jedinstvu i nadahnutom bogoslovskom svedočenju Pravoslavne crkve u savremenom svetu.
Objavljeno je preko dve stotine studija i oko dvadeset knjiga Mitropolita pergamskog na grčkom, engleskom, francuskom i nemačkom jeziku, ne uključujući različite tekstove bilateralnih bogoslovskih dijaloga i saopštenja čiji je urednik bio. Njegova dela su već prevedena i na mnoge druge svetske jezike. Mitropolit pergamski Jovan (Zizjulas) nije bio samo glavni predstavnik i zagovornik evharistijske eklisiologije unutar savremenog grčkog bogoslovlja, nego i najdosledniji i najkreativniji bogoslov generacije 1960-ih, sa vaseljenskim zračenjem i globalnim uticajem, koji je bogoslovsku obnovu produžio iz 20. u 21. vek. Plodan uticaj koji je izvršio na pravoslavne, ali i na rimokatoličke i protestantske teologe, od neviđenog je značaja.
Popriličan je broj doktorskih i diplomskih radova izrađenih na mnogim univerzitetima širom sveta, dok se o njegovom radu plodno raspravljalo na konferencijama i u objavljenim zbornicima radova. Svojim stvaralačkim delom Jovan Zizjulas je produbio dijalog pravoslavnog i zapadnog bogoslovlja, ali i dijalog sa savremenom mišlju i filosofijom, razvijajući dalje svoj doprinos koji se zasnivao na shvatanju ličnosti i slobode kao zajednice i drugosti. Već su sa vešću o njegovoj smrti počela da se objavljuju brojna posmrtna slova, kako u pravoslavnom tako i šire, u hrišćanskom svetu.
U njegovom prevashodno eklisiološkom delu, koje za polaznu tačku ima njegovu disertaciju o jedinstvu Crkve u Evharistiji i episkopu i koje je dopunjeno nizom značajnih studija, ustrojstvo, službe, institucije i celokupno bogoslovlje o Crkvi sagledavaju se pod prizmom i u iskustvu evharistijske zajednice pod episkopom, odnosno u okviru pomesne Crkve koja je u vezi sa drugim pomesnim Crkvama širom vaseljene. Božanstvena Evharistija pod episkopom, kao projava i izgradnja Tela Hristovog u istoriji na putu ka Carstvu poslednjih vremena (gr. ταέσχατα), čini ne samo osnovu sabornosti svake pomesne Crkve, već preko ustanove sabora čini i osnovu jedinstva svih pomesnih Crkava u jednom Telu.
Proučavajući izvore hrišćanskog bogoslovlja prvih vekova, Jovan Zizjulas se nije zadržao samo na istorijskom i tipološkom sagledavanju jedinstva Crkve sa Evharistijom i episkopom u centru, već je nastavio sa sistematskim proširivanjem eklisiologije ka svim aspektima pravoslavnog bogoslovlja, kao i filozofskim, antropološkim i egzistencijalnim proširivanjima biblijskog i otačkog predanja. Pokušavajući da rasvetli iskonski ontološki problem odnosa „jednog i mnogih“, Mitropolit pergamski Jovan (Zizjulas) je počevši od bogoslovskog značenja ličnosti u misli jelinskih otaca Crkve, nastavio ka ključnom stvaralačkom poimanju i proširivanju bogoslovlja o Svetoj Trojici i hristologije na bogoslovsku antropologiju, eklisiologiju, kao i na savremene humanističke i društvene nauke.
U vreme dok još uvek nije izbio ekološki problem, Jovan Zizjulas je 1967. godine objavio esej pod naslovom „Evharistijsko sagledavanje sveta i savremenog čoveka“. U ovom neverovatno proročkom tekstu obrađeni su gotovo svi osnovni aspekti pravoslavnog pogleda na ekološki problem. Mitropolit pergamski je dao evharistijsko tumačenje učenja Crkve o stvaranju sveta i istakao njegov vitalni značaj u suočavanju sa savremenim ekološkim problemom. Liturgijski etos pravoslavnog Predanja u sebi sabira (vozglavljuje) jedan naročit pogled na svet i Božiju tvorevinu kao njen krajnji smisao i svrhu postojanja. Pravoslavna Liturgija predstavlja par exelence evharistijski čin čovekovog prinošenja sveta i života Bogu. Naime, čovek poima materijalni svet tako da mu ne služi za zadovoljenje individualne samodovoljnosti i opstanka, nego da ga privodi njegovom Tvorcu.
Ovaj delatni odnos čoveka sa Bogom ističe ličnu upotrebu tvorevine, smisao i svrhu materijalne stvarnosti. Čovek u evharistijski čin prenosi samog sebe, svoj delatni odnos prema prirodnom okruženju, kao i svoje odnose sa drugim ljudima. Časni darovi, hleb i vino, kao materijalni elementi koji sumiraju život, osveštavaju se Duhom Svetim i pretvaraju u telo i krv Hristovu. U to materijalno telo Hristove ljudske prirode utelovljuju se i ostali materijalni darovi sveta koje verni prinose Crkvi. Sve u Evharistiji prolazi kroz materiju sveta koji predstavlja mesto, ali i način susreta Boga i čoveka. Sama Evharistija se prinosi „za život sveta“. Ona je kosmička liturgija.
Evharistijski čin prinošenja sveta Bogu otkriva lični odnos čoveka prema tvorevini. Kao ličnost, ali i mikrokosmos, koji u svom biću vozglavljuje (συγκεφαλαιώνει) sveukupnost stvorenog sveta, čovek može da oslobodi materiju od njene ograničenosti, bremena smrti i propadljivosti, te da je kroz odnos i zajednicu sa Bogom obesmrti. Kako naglašava Mitropolit pergamski Jovan, „sve ovo je vera i delo koje se nikome ne može nametnuti… sve ovo ne predstavlja prosto formulu (τύπος), već etos (ήθος) koji je neophodan današnjem svetu. Jer svetu danas nije potrebna etika (ηθική), nego etos (ήθος). Ne neko planiranje, već stav i način razmišljanja. Ne zakonodavstvo, nego kultura“.
Za potrebe neopatrističke sinteze zasnovane na evharistijskoj eklisiologiji i bogoslovskom značaju ličnosti, Mitropolit pergamski Jovan (Zizjulas) je u svom bogoslovskom razmišljanju pokušao da dogmatima pristupi erminevtički i egzistencijalno, saglasno preporuci i ukazivanju njegovog učitelja o. Georgija Florovskog. Eklisiologija nije prosto jedno poglavlje dogmatike, već mesto i način kojim se razvijaju vera i dogma. Erminevtičko pitanje je ključno kako za dogmate tako i za samo Sveto Pismo i za bogoslužbeni život Crkve. Bez tumačenja, dogmati i bogosluženje bivaju okamenjeni i postaju religiozni arheološki simboli čime prestaju da budu sastavni deo čovekovog iskustvenog pristupa i egzistencijalnog učešća u istini o Bogu, čoveku i svetu. Osim činjenice da ti isti dogmati predstavljaju tumačenje Svetog Pisma, njihovo erminevtičko predstavljanje savremenom čoveku mora da istakne njihovu snažnu sotiriološku i egzistencijalnu poruku.
Ne postoji dogmat o Crkvi bez sotiriološkog sadržaja za čoveka. Eklisiološka pozadina vere znači da Crkva nije samo jedna „institucija“, već prvenstveno i prevashodno „način postojanja“. Crkva opituje i izražava jedan način čovekovog odnosa sa Bogom, sa bližnjim, sa istorijom i sa svetom. Na kraju krajeva, dogmati potvrđuju značaj koji bogoslovlje ima za samo biće čoveka i sveta. Zbog toga, autoritet i prihvatanje dogmata ne proizilazi iz dogmatizma pravne prirode, već iz njihovog egzistencijalnog i ontološkog sadržaja. Na taj način je Jovan Pergamski pružio plodan i stvaralački doprinos ključnim pitanjima eklisiologije, oslobađajući je sholastičke i formalne institucionalne percepcije i povezujući celokupno bogoslovlje sa egzistencijalnim problemima čoveka.
Usredsređujući svoje interesovanje na vezu između jelinizma i hrišćanstva, on taj susret posmatra kao izvor i sredstvo erminevtičkog razumevanja hrišćanske vere, ali i kao istorijski primer ovaploćenja Jevanđelja u kulturi koja je vekovima dominirala Sredozemnim basenom. Sveukupno bogoslovsko zdanje grčkog pravoslavlja proizašlo je iz stvaralačke sinteze jelinskih otaca Crkve, sinteze između ontološkog pitanja i kosmološkog interesovanja grčke misli sa veoma dubokim istorijskim i istovremeno eshatološkim usmerenjem biblijskog predanja. Tu preovladavaju biblijsko i otačko poimanje slobode i ličnosti naspram bezlične nužnosti i večnosti sveta.
Jedna od osnovnih posledica ontološkog i erminevtičkog bogoslovskog metoda u delu Jovana Zizjulasa bila je značaj bogoslovskog poimanja ličnosti. U njegovim studijama se pokazuje da je shvatanje ličnosti kao ipostasi, odnosno kao apsolutne i fundamentalne ontološke kategorije, nastalo na prostoru jelinske otačke misli i to kao posledica sinteze arheološkog interesovanja za ontologiju i društveno-zajedničkog i istorijskog pristupa istini u biblijskom duhu, u okviru dela jelinskih otaca Crkve – posebno Kapadokijaca – u formulisanju dogmata o Svetoj Trojici.
U delu Kapadokijaca, prema Jovanu Zizjulasu, poistovećivanjem dva pojma koji su prethodno u filosofiji bili nespojivi, desila se istinska filosofska revolucija. To su pojmovi „ličnost“ (πρόσωπον) i „ipostas“ (υπόστασις). Ovo poistovećenje koje su izvršili Kapadokijski Oci da bi se izbegao savelijanizam u učenju o Svetoj Trojici, po prvi put je značilo da jedna kategorija koja u osnovi izražava „odnos“ dobija sadržaj i značenje „ipostasi“, odnosno postaje osnovna ontološka kategorija. Prema Jovanu Pergamskom, kapadokijski oci ostvaruju prelazak sa shvatanja ličnosti kao maske ka shvatanju ličnosti kao ipostasi, kao apsolutnog, jedinstvenog, punog, neponovljivog i nezamenljivog identiteta.
Poimanje čoveka kao jedinstvene, osobene i nezamenljive ličnosti, koje je proizašlo iz bogoslovlja jelinskih otaca Crkve, formiralo je apsolutno poštovanje dostojanstva svakog čoveka i postepeno dovelo do proglašavanja poštovanja ljudskih prava u savremenom svetu i kulturi. Implementacija shvatanja ličnosti kao temeljne kategorije omogućava Jovanu Zizjulasu da se kritički i dijalektički izrazi o novijem zapadnom personalizmu i da dopuni njegove slabosti i bezizlaze. Time pokazuje mogućnost i potencijale savremenog bogoslovlja da plodnosno i kreativno bude u dijalogu sa filosofijom, umetnošću i uopšte sa ljudskim naukama. To svedoči i činjenica da navedene teze Mitropolita pergamskog Jovana predstavljaju predmet rasprave i u oblastima mimo bogoslovlja, pa čak i u prirodnim naukama.
Svoje bogoslovsko promišljanje Mitropolit pergamski Jovan (Zizjulas) usredsredio je na shvatanje istine kao eshatološke budućnosti i dolazećeg Carstva Božijeg. U otačkoj misli istina je u vezi sa ontologijom, istorijom i eshatologijom, kao i sa pojmom zajednice, tj. odnosa i zajedništva. Čovek postaje eklisiološka ipostas i ličnost unutar života Crkve u Hristu. U epohi postmoderne, ovaj eklisiološki pojam istine ličnosti kao zajednice i odnosa u vremenu i prostoru poseduje sve pretpostavke za jedan plodonosan dijalog sa filosofijom, umetnošću i prirodnim naukama. Istovremeno, ako je istina stvar odnosa, a ne samo vremena i prostora, već prvenstveno i prevashodno zajednice ličnosti, tada bogoslovlje jasno ima ključne posledice po savremeni svet i civilizaciju, ukoliko je u plodotvornom dijalogu sa njima.
Oslanjajući se na evharistijsko iskustvo i bogoslovlje Pravoslavne Crkve, Mitropolit pergamski Jovan pokušao je da povrati i istakne eshatološku dimenziju u samo središte bogoslovske misli. Veza istorije i eshatologije je organska, ali poslednja vremena i događaje ne treba posmatrati ni kao završetak jednog dinamičkog istorijskog kontinuiranog razvoja, prema aristotelovskom shvatanju entelehije, čak ni kao povratak u prvobitno stanje savršenstva na platonovski način. Radi se pre o dijalektičkom odnosu između istorije i eshatologije, prema kojem poslednja vremena i Hristova parusija prodiru u istoriju, a da se pritom ne pretvaraju u istoriju. Ovaj dijalektički odnos se doživljava i shvata prevashodno u Božanstvenoj Evharistiji čime se u teološki i filosofski jezik i misao uvodi pojam „ikonološke ontologije“ (εικονολογική οντολογία). To znači da je konačna istina bića istinski prisutna u istoriji, ali samo u obliku Krsta i „tajinstvenog“ prisustva. Ono što se već sada doživljava „kao u ogledalu, u zagonetki“, u eshatonu će biti potpuno i trajno stanje. Vezu između istine i eshatona, osim na Božanstvenoj Evharistiji, Mitropolit pergamski utvrđuje uglavnom na bogoslovlju Sv. Maksima Ispovednika, za koga je istina stanje budućih stvari.
Poslednjih godina, a naročito tokom pandemije, Mitropolit pergamski Jovan (Zizjulas) je pokušao da preoblikuje svoje celokupno bogoslovsko delo na osnovu eshatološke ontologije Sv. Maksima Ispovednika, smatrajući da je zaista stvarno ono što će tek biti na kraju vremena. Nije uspeo da zaokruži ovo značajno delo onako kako je on sam želeo, mada je veliki njegov deo već zapisan i može se objaviti pod već najavljenim naslovom „Sećajući se budućnosti: eshatološka ontologija“ (Remembering the Future: An Eschatological Ontology).
Ova eshatološka erminevtika nije teorijski razvijen sistem, već proizilazi iz vere u Hrista i njenog liturgijskog opitovanja u Svetoj Evharistiji u Duhu Svetome. Tokom poslednjeg perioda svog života ispunjenog naporima, Jovan Pergamski je često ukazivao na ključni značaj javljanja vaskrslog Hrista zajednici njegovih učenika kao osnove i temelja eshatološkog iskustva i predukusa Carstva, koje iskustvo Crkva opredokuša i tajinstveno doživljava kao Telo Hristovo na putu ka Eshatonu.
Danas ispraćamo u Carstvo Božije jednog velikog bogoslova Crkve koji ju je razumevao kao eshatološku zajednicu. Imali smo privilegiju, zajedno sa mnogim drugima, da se učimo na njegovom značajnom delu. Bogoslovska zaostavština i nasleđe Mitropolita i Starca Pergamskog može biti na korist i nadahnuti ne samo našu generaciju, nego i one koje dolaze.
Visokopreosvećeni i voljeni učitelju, „tvoje od tvojih“, blagodarimo ti na svemu, počivaj u Zemlji živih i u šatorima pravednih, „u nadi vaskrsenja života večnoga“!
Izvor: Σταύρου Γιαγκάζογλου, Σεβασμιώτατε και πεφιλημένε διδάσκαλε, “τά σά ἐκ τῶν σῶν», 6 Φεβρουαρίου 2023.
Prevod: jerej Dušan Đaković
