Danas se Pravoslavna Crkva seća Sv. Grigorija Palame, slavnog podvižnika i bogoslova poznovizantijskog doba. Tim povodom donosimo ogled đakona dr Milorada M. Lazića (1956–2003) o Palaminom stvaralaštvu u staroj srpskoj književnosti. Otac Milorad je bio ugledan srpski istoričar, bogoslov i estetičar, koji se veoma uspešno bavio isihastičkim nasleđem.
Sveti Grigorije Palama, XV vek
Pred savremenom pravoslavnom teologijom i crkvenošću uopšte, ličnost i delo Sv. Grigorija Palame (1296–1357/9?) ostaje i dalje aktuelna tema i živa inspiracija, kao i naglašena potreba stalnog stvaralačkog povratka savremene religioznosti duhu autentičnog palamitskog isihazma.
NJegovom pojavom drevni izraz pravoslavne monaško-asketske i mističke duhovnosti dobio je tokom prve polovine XIV v. novu istorijsku ulogu. Takođe, delovanjem njegovih neposrednih sledbenika i duhovnih učenika u toku polemike sa vizantijskim humanistima, koji su bili pod uticajem zapadnih misaonih i verskih strujanja, isihasti uzimaju aktivnije učešće u životu vizantijskog društva.
Posle dolaska u Carigrad kalabrijskog monaha Varlaama, 1330. godine, Palama je otvoreno stupio na istorijsku scenu. Jedanaest godina kasnije došlo je do velikog spora između Varlaama i Sv. Grigorija Palame. Spor je došao do crkvenog sabora, koji je okončan u korist Palaminog tradicionalnog svetootačkog i svetopredanjskog isihastičkog stava.
Uskoro se Varlaamovoj polemici s Grigorijem Palamom priključio Akindin, koji je bio pod uticajem sholasticizma Tome Akvinskog. Iste godine na novom saboru Akindin je podržao Varlaama. Palama je i na ovom saboru uspeo da izbori pobedu pravoslavnog isihastičkog stava.
Promena na vizantijskom prestolu, izazvana smrću Andronika III (1328–1341), preuzimanje regenstva od strane carice Ane Savojske, izmenila je položaj isihasta u prestonici. Tadašnji carigradski patrijarh Jovan Kalekas, uz podršku latinofilske politike Ane Savojske, uticao je da Grigorije Palama bude osuđen kao jeretik. U tim trenucima Palamu i njegove isihaste podržavao je pretendent na presto Jovan Kantakuzin (1324–1352), čija će podrška biti značajna za konačnu pobedu isihastičkih shvatanja u vizantijskoj crkvi.
Dva nova sabora, održana 1351. i 1352. godine, donela su konačnu pobedu isihastima, koji su tada za oponenta imali Nikifora Grigoru, poznatog Varlaamovog sledbenika. Na ovim saborima, Palama je dokazao da njegova isihastička shvatanja proističu iz vekovne pravoslavne dogmatske i asketske tradicije i učenja, nasuprot učenju njegovih protivnika koji su to osporavali.
Isihastičko pitanje u Vizantiji bilo je pokrenuto u vrlo osetljivom momentu: u vreme buđenja pravoslavne duhovnosti i pojave vizantijske humanističke misli. Za razliku od zapadnog, vizantijski humanizam nije bio u apsolutnom raskoraku sa zvaničnim učenjem Crkve, ali je pokazivao sklonost da izvrši novu hristijanizovanu recepciju Platonove i Aristotelove filosofije.
Atmosferi vizantijskog humanizma pogodovao je sledeći važan momenat. Naime, Maksim Planudis i braća Dimitrije i Prohor Kidonis, po prvi put u Vizantiji, preveli su latinsko-hrišćanske pisce Avgustina i Tomu Akvinskog. Naklonost vizantijskih humanista prema ovim piscima ogledala se u tome što je Avgustinova teološka misao nosila naglašeno prisustvo platonizma i neoplatonizma, a Tome Akvinskog misao Aristotelove filosofije.
Sukob onih dvaju strujanja u vizantijskoj sredini započeo je polemičkim istupima Varlaama, koji je obrazovanje stekao u krugovima latinsko-sholastičke i grčke filosofije. U osnovu svojih polemika s Palamom, Varlaam je stavio pitanje saznatljivosti ili nesaznatljivosti božanske suštine. On je odricao mogućnost opštenja s Bogom preko blagodatnih božanskih energija, tvrdnjom da su one istovetne božanskoj suštini, suprotstavljajući se na taj način vekovnom svetootačkom pravoslanom predanju Crkve u Vizantiji.
Mogućnost opštenja s Bogom Varlaam je svodio na posmatranje stvorenog sveta i pojava u njemu. Fenomen tavorske svetlosti, toliko bitne za Palamino mističko shvatanje opštenja, smatrao je materijalnom pojavom koja simbolički prikazuje božanstvo.
Suprotno Varlaamu, Palama je naglašavao razliku između božanske suštine i božanskih blagodatnih energija, nadovezujući se na već utvrđena shvatanja kapadokijskih otaca Crkve, koji su ovaj problem izneli u svojoj trijadologiji (učenju ο Svetoj Trojici). Dakle, po shvatanju vizantijskog pravoslavlja, koncipiranom potpunije u učenju Sv. Grigorija Palame, Bog po svojoj suštini ostaje nesaznatljiv svemu stvorenom, i jedini način anticipacije stvorenog u nestvorenom božanskom ostvaruje se preko nestvorenih božanskih blagodatnih energija, koje se prepoznaju kao „blagodat Svetog Duha“.
Razjašnjavajući detaljno sva sporna pitanja u polemičkom dijalogu s vizantijskim humanistima, isihasti su dalje tvrdili da je vidljivi način božanskih energija isijavanje „tavorske svetlosti“, koja je po njihovom učenju bila znak čovekovog oboženja. Pitanje oboženja izraženog kroz obasjanje tavorskom nestvorenom svetlošću zauzimalo je centralno mesto u Palaminom stvaralačkom bogoslovlju.
Suprotstavljajući se Varlaamovom čulnom i simboličnom tumačenju tavorske svetlosti, prema kojem je znanje smatrano najvišom svetlošću, Palama je na apofatički (antinomični) pravoslavni način govorio ο simbolu božanstva. To je, u osnovi, bio stav još kapadokijskih bogoslova, koji su postavili temelje ovakvog pravoslavnog apofatizma.
Ovom prilikom nas zanima jedan vrlo važan segment istorijskog uticaja bogoslovskih spisa Sv. Grigorija Palame, koji po svojoj brojnosti najrečitije govore ο vrlo velikom istorijskom uticaju koji je u srpskoj sredini izvršio isihazam XIV veka. Reč je ο onim bogoslovskim, i ništa manje književnim spisima, ili njihovim delovima, koji su ušli u srpsku srednjovekovnu prevodnu književnost.
U poznatoj zbirci srednjovekovnih rukopisa manastira Dečana, u rukopisu Dečani № 88, iz osamdesetih godina XIV veka, nalazi se, po našem saznanju, najstariji poznati srpski prevod dela Sv. Grigorija Palame. Rukopis pripada književnom žanru zbornika, i to antilatinske bogoslovske sadržine.
Prvi naslov, kojim i počinje ovaj zbornik, nosi naziv „Slovo prvo protiv Latina kako od Oca ishodi Duh Sveti“. Sastav pripada najranijim Palaminim spisima ove vrste, pod nazivom „Apodiktički traktati“ (oko 1336), koji su nastali u polemičkom žaru borbe protiv latinske filiokvističke jeresi (o ishođenju Svetog Duha od Oca i Sina). U ovom srpskom prevodnom spisu, tj. odlomku iz „Apodiktičkih traktata“, Sv. Grigorije Palama raspravlja pitanje ishođenja Svetog Duha, i daje pravoslavne argumente tradicionalne svetootačke trijadologije i pnevmatologije (učenje ο Svetom Duhu) ο ishođenju Svetog Duha samo od Oca.
U istom rukopisu srećemo i spis „Protiv Latina“, koji takođe pripada onim delima u kojima se raspravljaju opšti dogmatski problemi vezani za latinske jeresi, što ulazi u sastav „Apodiktičkih slova“. Iste provenijencije su još dva prevoda Palaminih antilatinskih spisa. Tekst prevoda antilatinskih spisa u Zborniku (Dečani 88) zahvata obim od 103 lista (1-103l).
Prevod ovako tematski odabranih spisa nastao je u vreme (osamdesetih godina XIV veka) koje duboko odražava duh polemičkih rasprava i borbe koju je za čistotu pravoslavnog veroispovedanja vodio Sv. Grigorije Palama, te se iz tih razloga njegov još svež autoritet povlači kao važan istorijski adut u srpskoj sredini. To je zapravo prevod vrlo angažovane i aktuelne književnosti i bogoslovlja, u sredini koja je svoju pravoslavnost oblikovala na samoj granici istočnog i zapadnog hrišćanstva.
Ovakav izbor srpskog prevodioca, i nesumnjivo bogoslova najvišeg obrazovanja, nije ni malo slučajan. Zapravo, to je bilo presudno kako u selekciji Palaminih spisa, tako i u samim stručnim mogućnostima prevodioca. Kada su u pitanju srpski prevodioci spisa Sv. Grigorija Palame, onda se slobodno može reći da je uvek reč ο odabranim sledbenicima drevnog vizantijskog isihastičkog monaštva, kao i odabranim i učenim srpskim bogoslovima, dobrim poznavaocima učenja svetih otaca Crkve. Dakle, znajući u kojoj meri je antilatinstvo srpske crkvene svesti opredelilo istorijsku sudbinu i mogućnost opstanka na ovim prostorima, sasvim je jasno zašto je baš ovo prvo Palamino poznato prevedeno delo.
I u zbirci srpskih srednjovekovnih rukopisa Narodne biblioteke Srbije, u osam rukopisa srećemo prevode dela Sv. Grigorija Palame. Dva rukopisa sadrže antilatinske sastave, a ostali pojedina praznična slova. U rukopisu (RS 43) iz 1540. godine nalazi se veoma važan polemički spis pod naslovom „Izloženje Varlaamovih i Akindinovih zločasti“. Ovo je prevod i izbor iz nekoliko poznatih pisama upućenih Varlaamu i docnijem Palaminom oponentu Akindinu, na temu filiokve, koja se bave i gnoseološkim pitanjem mogućnosti bogopoznanja.
Palamina pastirska slova (homilije), koje je sastavio i izgovorio kao arhiepiskop solunski, rasturena su uglavnom po mnogim grčkim i slovenskim zbornicima, mada je dobar deo i izdat. Spisi iz zbirke Narodne biblioteke Srbije sadrže vrlo zanimljiva slova ovog pisca. Inače, slova su predstavljala značajan doprinos temama liturgijskog, dogmatskog i didaktičkog karaktera, od nesumnjivog značaja i za dalji razvoj stilistike srpske originalne književnosti i retorike. Prevodom pojedinih homilija ovog vizantijskog pisca, srpska prevodna književnost je popunjavala potreban fond tema koje nije stvarala originalna književnost.
Uglavnom sve najvažnije bogoslovske teme nisu ni pokretane u srpskoj originalnoj književnosti i bogoslovlju zato što nije ni bilo praktične potrebe, jer je kulturno i duhovno Srbija pripadala jedinstvenoj crkvenoj tradiciji i predanju vizantijske univerzalne književnosti. Prevodi odabranih Palaminih spisa dopunili su u dotadašnjoj srpskoj književnosti osnovni fond ćirilo-metodijevske, liturgijske i monaško-asketske kao i originalne srpske hagiografske književnosti.
Dakle, srpska crkvena i kulturna sredina prevodom dela Sv. Grigorija Palame dobila je mnogo jasniju predstavu ο svemu onom što je u Vizantiji stvarano skoro punih 15 vekova. Time je i srpski južnoslovenski bogoslovski i književni tok primio sve one najvažnije uticaje i podsticaje potrebne razvoju i egzistenciji evropske hrišćanske kulture.
U hilandarskom Zborniku (Hilandar 469, kraj XV veka) nalazi se jedna od najznačajnijih beseda Sv. Grigorija Palame pod naslovom „Izloženje i ispovedanje pravoslavne vere“. To je u stvari Homilija VIII, koja je po svemu sudeći sastavljena i izgovorena u Nedelju Pravoslavlja (PG t. 151 kol. 93-104). Ta homilija je svakako nastala povodom praznika, ali u srpski prevod je ušla da bi se autoritet branioca pravoslavlja, Sv. Grigorija Palame, uključio u aktuelnu situaciju, događaje i iskušenja pred koja je bio stavljen ceo mediteranski pravoslavni svet – opasnost od papske unije i osmanlijske poplave koja je nadirala ka jugoistoku Evrope.
Kao teološki pisac, Sv. Grigorije Palama je vredan izuzetne pažnje savremenih istraživača srpske prevodne književnosti i stoga što je izuzetak u celokupnoj bogoslovskoj misli poznovizantijske epohe. Reč Sv. Grigorija Palame je reč nadahnutog bogoslova i pisca, koja nosi iskonsku vrednost drevne svetopredanjske književnosti i ništa manje originalne recepcije.
Kao isihasta i monah, Palama se formirao čitajući monašku lektiru, od egipatskih asketskih otaca iz IV veka do mistika kakav je bio Sv. Simeon Novi Bogoslov (949–1022). Isto tako, blagodareći brižljivom izučavanju i čitanju dela Sv. Vasilija Velikog (330–378), Sv. Maksima Ispovednika (580–662) i drugih, postao je pisac čije je delo ostavilo dubok pečat na epohu u kojoj je živeo i stvarao. To su, u stvari, oni pisci čija bogoslovska i umetnički nadahnuta reč, u manjoj ili većoj meri, podiže duhovni nivo jednog vremena i karakter duhovne i kulturne epohe. Ο Palami kao teoretičaru i praktičaru isihazma poznati pravoslavni patrolog o. Georgije Florovski veli: „Njegova teologija ni u kom slučaju nije bila teologija ponavljanja. Bila je, naprotiv, stvaralačka projekcija drevnog predanja.“
Politički faktori, pre svega, prodor Osmanlija na Balkan i pad Carigrada 1453. i Despotovine 1459. godine, prekinuli su liniju progresivnog razvoja srpske isihastičke duhovnosti, kulture i razvoja celokupnog društva, a isihazam će predstavljati duhovni kapital bez kojeg je nezamisliv budući opstanak pravoslavnog identiteta, koji uz sve muke i bure traje i danas. Pokret svetogorskih isihasta XIV veka koji je predvodio Sv. Grigorije Palama pokrenuo je svest ο potrebi obnove pravoslavne duhovnosti, a preko slovenskih prevoda postaje trajna baština i vrednost cele Pravoslavne Crkve i kultura tradicionalno pravoslavnih naroda.
Izvor: Milorad M. Lazić, Teologija lepote, Beograd: Otačnik, 2007, str. 177–183.
