Kazimir Maljevič, Crvena konjica, 1932.
Socijalista hrišćanin je opasniji od socijaliste bezbožnika. (F. M. Dostojevski)
Reč socijalizam potiče od latinske reči sociare, što znači deliti ili kombinovati. Socijalizam se u najširem smislu može odrediti kao ideologija koja zagovara društvo zasnovano na idejama jednakosti, zajedništva, solidarnosti i socijalne pravde.
Postoje različite varijante socijalizma: utopijski socijalizam, hrišćanski socijalizam, demokratski socijalizam, revolucionarni socijalizam, reformistički socijalizam, liberterski socijalizam, agrarni socijalizam, islamski socijalizam, itd. Teorijske i praktične razlike među njima su ponekad toliko velike da im je neretko zajedničko samo ime.
Hrišćanstvo i socijalizam
Odnos hrišćanstva i socijalizma je vrlo blizak. Može se reći da ranohrišćanska kritika zlostavljanja siromašnih, poziv na pravednu raspodelu dobara, uspostavljanje zajedničke imovine, pravednijih i čovečnijih odnosa u društvu, predstavljaju osnovu na kojoj se vekovima kasnije razvijao socijalizam. Naravno, rano hrišćanstvo je pozivalo na dobrovoljnu raspodelu dobara, a ne na prisilno oduzimanje imovine, kao i na milosrdan odnos između bogatih i siromašnih, a ne rat među klasama.
Društveni ideal u ranom hrišćanstvu bila je prva zajednica hrišćana u Jerusalimu gde je imovina bila zajednička. Taj ideal kasnije navode i mnogi crkveni učitelji, a naročito Sveti Jovan Zlatousti.
Ovaj svetitelj pozivao je stanovnike grada Konstantinopolja da po ugledu na Jerusalimsku crkvu celokupnu imovinu dobrovoljno stave na raspolaganje crkvi, koja bi potom razdelila tu imovinu svakom prema potrebama. Smatrao je da bi tada svi bili zadovoljni i da bi takvi socijalni odnosi, zasnovani na uzajamnosti i solidarnosti, privukli nehrišćane hrišćanskoj veri.
Pojava hrišćanskog socijalizma
Masovna industrijalizacija i ubrzani razvoj kapitalizma u XIX veku uzrokovali su velike socijalne probleme. Na jednoj strani nalazili su se bogati vlasnici fabrika, tj. kapitalisti, a na drugoj siromašni radnici bez ikakve imovine. Siromašenje radnika pratili su nastanak i širenje mnogobrojnih revolucionarnih socijalističkih ideja, partija i pokreta, poput marksizma, socijalne demokratije, anarhizma. Socijalno pitanje je tokom XIX veka postalo i najvažnije političko pitanje.
Hrišćanski socijalizam u Velikoj Britaniji
Hrišćanski socijalizam nastaoe u Velikoj Britaniji, u krilu Anglikanske crkve. Među glavnim osnivačima bili su Frederik Morik, Čarls Kingsli, Džon Ludlou. Termin „hrišćanski socijalizam“ je prvi put upotrebio britanski anglikanski sveštenik i teolog Frederik Morik 1848. godine.
Hrišćanski socijalisti su polazili od ideje da se u Jevanđelju nalaze odgovori na socijalna pitanja i da osnovu i suštinu socijalizma čini hrišćanska etika. Kritikovali su neobuzdani kapitalizam koji je doveo do siromašenja velikog broja radnika i predlagali klasnu saradnju umesto beskrupulozne konkurencije. Naglašavali su važnu ulogu crkve u borbi protiv socijalnih nepravdi. Hrišćanski socijalizam je predstavljao hristijanizaciju ideja i prakse utopijskog socijalizma (Sen Simon, Oven) i nije bio povezan sa idejama Karla Marksa, niti je podrazumevao državno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju.
Hrišćanski socijalisti videli su društvo kao organsku zajednicu zasnovanu na saradnji i solidarnosti nasuprot individualističkom shvatanju društva kao prostog zbira sebičnih pojedinaca. Hrišćanski socijalisti su inicirali stvaranje radničkih udruženja, kooperativa i zadruga. Osim toga, osnivali su i posebne obrazovne ustanove (poput Radničkog muškog koledža) u kojima su radili na edukaciji radnika, čineći obrazovanje dostupnim siromašnim slojevima. U fokusu su im bila socijalno-ekonomska, a ne politička pitanja.
Može se reći da je karakter hrišćanskog socijalizma bio reformistički, a ne revolucionaran, konzervativan, a ne radikalan.
Katoličko socijalno učenje
Za Rimokatoličku crkvu, raspadanje starog poretka, organskog društva i siromašenje velikog broja radnika značilo je i gubitak pastve koja se okretala ateističkim ideologijama i revolucionarnim političkim rešenjima.
Proučavajući socijalističke i liberalne teorije koje su dovodile u pitanje poziciju Rimokatoličke crkve, biskup grada Majnca, Vilhelm Fon Keteler, pokušao je, tokom druge polovine XIX veka, da pruži hrišćansko-socijalni odgovor na društvene probleme. On je kritikovao liberalni kapitalizam i socijalizam, a kao rešenje predlagao je dobrovoljnu redistribuciju dobara, socijalnu solidarnost viših sa nižim klasama, zasnovanu na hrišćanskom milosrđu, i stvaranje kooperativnih udruženja. Ove ideje postale su osnova modernog socijalnog učenja Rimokatoličke crkve.
Rimski papa Lav XIII doneo je 1891. godineencikliku Rerum Novarum, koja je bila posvećena odbrani prava radnika u periodu industrijalizacije. U dokumentu se zahtevala pravedna plata za radnike, osnivanje katoličkih radničkih organizacija i klasna solidarnost, kao i saradnja poslodavaca i radnika. Kapitalizam je okarakterisan kao „bolest“, a socijalizam kao „pogrešan lek“.
Papa Pije XI u enciklici Quadragesimo Annoiz 1931. godinenaglasio je da „niko ne može biti u isto vreme dobar katolik i pravi socijalista“. Iako je Rimokatolička crkva formalno odbacila koncept hrišćanskog socijalizma, preko detaljno razrađenog socijalnog učenja zagovarala je veoma slične ideje.
Hrišćanski socijalizam i rusko pravoslavlje
Iako je hrišćanski socijalizam nastao okviru protestantskih konfesija, odmah je prevazišao konfesionalne razlike. Njegov uticaj je primetan ne samo u rimokatoličkom, već i u pravoslavnom svetu.
U Rusiji je veliki broj religijskih filozofa, teologa, sveštenika i književnika prihvatio ideje hrišćanskog socijalizma. U socijalnim i filozofskim pogledima Fjodora Dostojevskog i Lava Tolstoja mogu se primetiti ideje hrišćanskog socijalizma. Filozof Vladimir Solovjov pisao je o „istini socijalizma“, tj. „da treba priznati istinu socijalizma da bi se pobedila laž socijalizma“. Pojedini ruski religijski filozofi (Nikolaj Berđajev, Sergej Bulgakova, Georgije Fedotov) koji su prvobitno prošli kroz marksističku fazu da bi se potom okrenuli pravoslavlju, zastupali su otvoreno hrišćanski socijalizam. Prema Bulgakovu, dogmatske osnove hrišćanskog socijalizma proizilaze iz „opšte ideje Crkve koja kao kvasac deluje u čitavom svetu, i ta ideja nije ništa drugo do ideja bogoovaploćenja .“
Zapažena praktična delatnost hrišćansko-socijalističkih organizacija odnosi se na period revolucije 1905–1907. godine. Harizmatični radnički vođa i pravoslavni sveštenik Georgije Gapon formirao je organizaciju „Skupština ruskih fabričkih radnika Sankt Petersburga“, koja je okupljala više radničkih udruženja, desetine hiljada radnika i učestovavala istorijskim događajima poznatim kao Krvava nedelja. Nažalost, uticaj hrišćanskog socijalizma u Rusiji vremenom je opadao, dok je revolucionarni i ateistički socijalizam sve više jačao.
Odnos hrišćanskog socijalizma i marksizma
Sintagma „hrišćanski socijalizam“ može se učiniti kontradiktornom, jer se pojam socijalizam najčešće povezuje sa marksističkim i ateističkim socijalizmom.
Potrebno je naglasiti da je odnos marksističkog i hrišćanskog socijalizma međusobno isključiv. Osnovna razlika je u odnosu prema religiji. Marksistički koncept socijalizma je ateistički ili antireligijski, dok se hrišćanski socijalizam zasniva na hrišćanstvu.
Marks i Engels su otvoreno iskazali negativan stav prema hrišćanskom socijalizmu, a najbolji primer za to je poznato delo „Manifest komunističke partije“. U Manifestu se ističe navodni feudalistički i reakcionarni karakter hrišćanskog socijalizma, koji je okarakterisan kao „sveta vodica kojom pop osveštava službu aristokrata“.
Hrišćanski socijalizam kao savremeni socijalni korektiv
Značaj hrišćanskog socijalizma u Evropi ogleda se u stvaranju odgovorne socijalne države. Treba naglasiti da je to forma socijalizma koja nema ništa zajedničko sa totalitarnim sistemima realnog socijalizma ili autoritarnim i prisilnim kolektivizmom. Naprotiv, hrišćanski socijalizam je uvek bio u opoziciji prema takvim ideologijama i sistemima. Sa druge strane, hrišćanski socijalizam je oštro kritikovao nepravde učinjene radnicima izazvane nesputanim delovanjem kapitalizma.
U osnovi hrišćanskog socijalizma su socijalni principi hrišćanstva poput solidarnosti, briga za radničke slojeve i poboljšanje njihovog položaja evolucijom, a ne revolucijom.
Hrišćanski socijalizam ne predstavlja kruti i zatvoreni ideološki sistem, niti samostalnu i značajnu političku snagu. Njegove ideje su danas uglavnom inkorporirane u programe umerenih socijalističkih, socijaldemokratskih (poput britanske Laburističke partije), ali i demohrišćanskih i hrišćansko-socijalnih stranaka (npr. nemačke Hrišćansko-demokratske unije ili Hrišćansko-socijalne unije). Hrišćanski socijalizam može imati značajniju ulogu u budućnosti, s obzirom na to da nije politički kompromitovan kao druge varijante socijalizma. Može postati korektiv sadašnjem „divljem“ kapitalizmu, koji ponovo zanemaruje socijalnu komponentu i radnike prepušta na milost i nemilost surovoj tržišnoj konkurenciji.
