Ježi Novosjelski, Crkva, 1992.
Iako hram svedoči na svoj način o prisustvu Boga ili božanstva na zemlji, nijedna religija se ne ispunjava svojom hramovnošću. Svaka religija nosi mnogo zamisli koje su pre hramova koje zida, ispod i iznad njih. Hram sažima osnovne elemente religije koju zastupa, ali je istovremeno i jedna antropološka činjenica: čovek ima neki opšti nagon da pravi sveta zdanja, kao što pravi nadgrobna obeležja, prinosi žrtve, ili ustoličuje ono što najviše poštuje. Gde god se našli raspoznaćemo hram od sekularne građevine, ali poređenje hramovnih tipova između sebe, recimo hrišćanskih i hinduističkih, mislim da ne vodi ničemu. Može li se porediti vatra koja gori u Benaresu na obali Ganga sa vatrom zapaljenom u Olimpiji ili pred hramom vestalki u Rimu? Element je isti, ali simbolika je druga, a jedno i drugo se dešava na raznim svetilištima: sagorevanje materije, uspostavljanje ili prepoznavanje simbola. Hrišćanski hramovi u poređenju sa hinduističkim imaju razrađeniji unutarnji prostor. Unutrašnjost hinduističkog hrama kao da je predviđena za prolaženje, a ne za ostajanje. Ostaje se na pločnicima, po balustradama, oko veštačkih, lustralnih jezera pored hramova, oko njih stoje ljudi, kao u dvorištima namenjenim istovremeno ljudima, svedocima prirode, podzemlja i nebesa. Ali gotska crkva sa svojim kamenim, skulpturalnim prizorima, ili rumunske crkve u Moldaviji oslikane po spoljnoj strani zidova, okrenute su onima koji su ostali napolju, ljudima, oblacima, vodi koja protiče, travi koja raste, dimu koji se diže u nebo. Tako mislim da svi hramovi imaju dvojnu prirodu: spolja su spomenik, dokaz mogućnosti jednog metafizičkog događaja usred prirode, unutra – otkrivanje naše najdublje umnosti koja omogućava susret sa božanskim, preko onog što je i u nama samima zapreteno, upisano u sklopljenu knjigu značenja, i sadržano u klici nadanja i htenja. Tu ravnotežu kosmičkog i duševno-duhovnog, najveću mogućnost da se sa telom i duhom crkve izjednačim kao ono što jesam, dakle kao pojedinac, sadrže male crkve poput onih moravske škole: Ljubostinja, Kalenić, Lazarica, Naupara, ili kasno-vizantijske crkve u poslednjoj prestonici carstva, u Mistri. S njima naporedo stoje rane jermenske i gruzijske crkve koje su i stvorile prototip hrišćanske crkve rasprostranjene od Zakavkazja i Male Azije do malih romanskih crkava u francuskim pokrajinama (Poatu, Sentonž) na Atlantskom pribrežju.
Ulazak u hramovni prostor odgovara nesvesnim potrebama naše mašte, ili ih osujećuje. Za naše oči može da bude smetnja premnogo belih površina, kao na primer u inače privlačnoj bavarskoj kasno-baroknoj crkvi Vis (Wies), ili je unutrašnjost crkve prevučena tamom, kao u inače dostojnoj crkvi svetog Andreje u Mantovi. Belina unutrašnjosti crkve San Đorđo Mađore u Veneciji ublažena je velikim zelenkasto-modrim zidnim slikama Tintoretovim. Ali i nesvesni zahtevi za pokretanjem našeg tela utiču na to kako ćemo se osećati u njenom unutrašnjem prostoru. U crkvama sa kružno opisanim centralnim prostorom imam osećanje da neću moći da raširim ruke. Niske tavanice sprečavaju da se uspravimo onom nevidljivom vertikalnošću našeg tela koja nas u crkvi obično podseti na sebe. Neke crkve sa mnogo pregrada stvaraju na nama nelagodnost, kao da u njima možemo da zalutamo (I Frari u Veneciji, katedrala u Kremoni, Sveti Petar u Rimu). U Rimu sam se najbolje osećao u crkvi Santa Marija Mađore: imao sam osećanje da broj koraka koje treba da učinim od ulaza do oltara tačno odgovara mojoj potrebi za kretanjem kad uđem u crkveni prostor ove crkve, nalik uostalom na baziliku svetog Dimitrija u Solunu. Boje na njenim pobočnim mozaicima, kao i umerena visina njihovog pokrovlja, davali su harmoniju sa zlatastim rezimeom, koja je tačno odgovarala fiziologiji moga čula vida. Ima, razume se, crkava koje volimo i u kojima se dobro osećamo zbog umetničkih dela koje sadrže, ali to je sasvim druga tema i zahteva drukčiji prilaz. Neretko je crkva jedan muzealni prostor, ali da bi delovala kao celina, da bi bila mesto na kojem želimo da budemo, prostor u kojem želimo da se zadržimo, ona mora da deluje na naša čula kao i na naše nesvesne impulse, da pokrenemo neki deo našeg tela – lagodno. U velikoj crkvi Svetog Marka u Veneciji uvek mi je bilo tesno. U Santa Marija del Fiore u Firenci nisam znao u kom pravcu treba da pođem, crkva San Miniato iznad Firence kao da se sastoji samo od zasenjujuće mermerne fasade i mraka iza nje.
Stajao sam kao skamenjen među stubovima Partenona, izložen njegovom suncu čiji sjaj je još jednom stizao iz Falerskog zaliva. U hram Basai (Vasé) na vrhu srca Peloponeza stigao sam kao da sam zatekao bogove na logorovanju. Bilo mi je rezervisano svešteno mesto te večeri kada su odsjaji večernjeg sunca stizali sa Jonskog mora čak na ovaj vrh. Znao sam kako bi trebalo činodejstvovati. U ruševine hrama na ostrvu Egina ušao sam kao da sam ja otkrio taj prostor. U tesnom hodniku njegove unutrašnjosti osećao sam se kao da sam ušao u utrobu nečeg živog. Po njegovoj galeriji (jedini helenski hram sa nadzidanim spratom) motali su se duhovi ne samo Grčke, nego i Egipta. U Rotondi svetog Đorđa u Solunu bilo mi je kao da ti zidovi nemaju spoljnu stranu: sve postojanje te večeri se svelo na te mozaike u kupoli gde su među stubovima stajali ravnopravni vizantijski aristokrati i carski pauni, nepomični i gostoprimljivi u isti mah.
Izvor: Miodrag Pavlović, Svečanosti na platou, Beograd: Biblos Books, 2021, 43-45.
