Uvodne napomene
1. Teologija oslobođenja je fenomen sa neverovatnim brojem nivoa. Postoji čitav spektar od radikalno marksističkih pozicija, s jedne strane, do pokušaja koji se preduzimaju unutar ispravne i crkvene teologije, s druge strane, tj. teologije koja naglašava odgovornost koju hrišćani moraju iskazivati prema siromašnim i ugnjetavanim, kakvu vidimo u dokumentima Konferencije latinoameričkih biskupa (CELAM) od Medeljina do Pueble. U onome što sledi koncept teologije oslobođenja će biti korišćen u užem smislu: osvrnuću se samo na one teologije koje su na ovaj ili onaj način prihvatile suštinsku marksističku misao. I ovde postoji dosta pojedinačnih razlika o kojima se ne može uopšteno raspravljati. Sve što mogu da učinim jeste da pokušam rasvetliti određene trendove koji su, uprkos brojnim pojedinostima koje ih razlikuju, poprilično rašireni i vrše određeni uticaj tamo gde teologija oslobođenja u ovom ograničenom smislu ne postoji.
2. Analiza fenomena teologije oslobođenja otkriva da ona sadrži suštinsku pretnju veri Crkve. U isto vreme se mora imati na umu da nijedna zabluda ne može opstati ako u sebi ne sadrži trunku istine. I zaista, zabluda biva opasnija što je veća ova trunka istine jer je iskušenje koje ona izaziva time ozbiljnije.
Nadalje, zabluda o kojoj govorimo ne bi mogla sebi pripisati ovo zrnce istine da je ta istina dostojno proživljena i svedočena tamo gde treba (naime, u veri Crkve). Dakle, odbacivši zablude i ukazavši na opasnosti teologije oslobođenja, uvek moramo biti spremni da priupitamo koja je to istina koja navedene opasnosti prožima i kako se ona može postaviti tamo gde treba, kako se može osloboditi monopola zablude.
3. Teologija oslobođenja je univerzalni fenomen na tri načina:
A) Ona ne namerava uvesti novu teološku raspravu tamo gde ona već postoji, tj. ne želi da razvije nove aspekte socijalne etike Crkve. Ona sebe radije vidi kao novu hermeneutiku hrišćanske vere, kao novi način shvatanja hrišćanstva u celini i nov način njegove primene. Stoga ona utiče na teologiju u njenoj osnovnoj sadržini, a ne samo na određene aspekte njenog sadržaja. Time ona menja sve oblike života Crkve: njeno ustrojenje, liturgiju, katihizis, moralne odabire.
B) Dok današnja teologija oslobođenja ima svoj centar delatnosti u Latinskoj Americi, ona nikako nije isključivo latinoamerički fenomen. Ona je nezamisliva izvan vladajućih uticaja evropskih i severnoameričkih bogoslova; ali ona se može naći u Indiji, Šri Lanci, na Filipinima, Tajvanu, kao i u Africi, mada se u ovom poslednjem slučaju više radi o „afričkoj teologiji“. Zajednicu teologa Trećeg sveta (The Union of Third World Theologians) poprilično karakteriše naglašavanje motiva teologije oslobođenja.
V) Teologija oslobođenja seže izvan denominacijskih granica: od svoje polazne tačke ona često pokušava stvoriti novu univerzalnost, kojoj su klasične crkvene podele navodno postale nebitne.
I Koncept teologije oslobođenja, njeni počeci i preduslovi
Ove uvodne napomene dovele su nas u središte teme, no ipak se nismo pozabavili centralnim pitanjem: šta je teologija oslobođenja?
Isprva smo rekli da teologija oslobođenja namerava da obezbedi novo celovito tumačenje hrišćanske stvarnosti; ona objašnjava hrišćanstvo kao praksu oslobađanja i vidi sebe kao vodič ka toj praksi. Ipak, pošto je njeno viđenje sveukupne stvarnosti političko, oslobođenje je takođe politički koncept, te vodič ka oslobođenju mora biti vodič ka političkom delanju:
„Ništa ne leži izvan… političke posvećenosti. Sve ima političku boju.“ Teologija koja nije „praktična“ – tj. nije suštinski politička – smatra se „idealističkom“ i nerealnom ili se osuđuje kao nosilac tlačiteljskg održavanja moći.
Jedan teolog koji se učio bogoslovlju na predanjski način i koji je prihvatio njegov duhovni izazov teško će razumeti da se ovde čini ozbiljan pokušaj preoblikovanja celokupne hrišćanske stvarnosti u kategorijama političko-društvene prakse oslobođenja. Ovo je tim pre teže zato što mnogi teolozi oslobođenja nastavljaju da koriste klasičan podvižnički i dogmatski jezik Crkve, pritom mu menjajući sadržaj. Kao rezultat ovoga, čitalac ili slušalac koji dela iz drugačijih okolnosti može steći utisak da je sve isto kao i ranije, sem par dodataka donekle odbojnih izjava, koje – pošto im je pripisana velika količina duhovnosti – teško mogu biti toliko opasne.
Sama radikalnost teologije oslobođenja znači da se njena ozbiljnost često potcenjuje, pošto ona ne spada ni u jednu prihvaćenu kategoriju jeresi; njen suštinski problem se ne može otkriti postojećim modelom standardnih ispitivanja.
Voleo bih stoga pokušati da osnovnoj orijentaciji teologije oslobođenja pristupim u dva koraka: prvo ću reći nešto o njenim pretpostavkama koje je čine mogućom, a onda ću se osvrnuti na njene osnovne koncepte, koji otkrivaju nešto od njene strukture.
Šta je moglo dovesti do ove potpuno nove orijentacije teološke misli koja je izražena u teologiji oslobođenja? Uglavnom, vidim tri faktora koja su je omogućili:
1. Posle Koncila (Drugi vatikanski koncil – prim. prev.) nastaje nova teološka okolnost, koju opet karakterišu tri osobine:
A) Zasniva se gledište da postojeće teološko predanje više nije adekvatno i da – kao rezultat rečenog – potpuno novu teološku i duhovnu orijentaciju treba tražiti neposredno u Svetom pismu i znakovima vremena.
B) Ideja okretanja ka svetu, odgovornosti za svet često se svodila na naivnu veru koja je prihvatila ljudske nauke kao novo jevanđelje, bez da je želela videti njihova ograničenja i endemske probleme. Psihologija, sociologija i marksističko tumačenje istorije su delovali kao naučno dokazani i stoga su postali nepogrešivi arbitri hrišćanske misli.
V) Kritika predanja koju primenjuje savremena evangelička egzegeza, a posebno Rudolf Bultman i njegova škola, na sličan način je postala snažan teološki autoritet koji preprečuje put ka teologiji u njenom ranijem obliku, time ohrabrujući ljude ka sve većim stvaranjima novih konstrukcija.
2. Ova promena teološke situacije se poklopila sa promenjenim intelektualnim okolnostima. Na kraju faze rekonstrukcije – posle Drugog svetskog rata, koja je otprilike odgovarala kraju Koncila – vidljivi vakum smisla nastaje u zapadnom svetu, no na njega dominantna egzistencijalistička filosofija nije mogla da dâ odgovor. U ovoj situaciji različite vrste neo-marksizma su postale moralni impuls, nudeći obećanje smisla koje je bilo praktično neodoljivo akademskoj mladeži. Blohov marksizam, sa svojom religioznom notom, te strogo naučni izgled filosofija Adorna, Horkhajmera, Habermasa i Markuzea su nudili modele delovanja sa kojim su ljudi verovali da mogu dati odgovor moralnom izazovu bede u svetu, kao i da shvate tačno značenje biblijske poruke.
3. Moralni izazov siromaštva i tlačenja se pokazao neizbežnim tačno u trenutku kada su Evropa i Severna Amerika stekle do tada nepoznato ekonomsko bogatstvo. Ovaj izazov je očito zahtevao nove odgovore koje nije bilo moguće pronaći u postojećem predanju. Izmenjena teološka i filozofska situacija je bila formalna pozivnica traganju za odgovorom u hrišćanstvu, koje je sebi dozvolilo da bude vođeno modelima nade – navodno naučno utemeljenim – a koje su iznele marksističke filosofije.
II Osnovna struktura teologije oslobođenja
Ovaj odgovor poprima dosta različitih oblika, u zavisnosti od konkretne forme pojedine teologije oslobođenja, teologije revolucije, političke teologije, itd. Iz ovog razloga se ne može dati sveobuhvatan opis. Ipak, postoje osnovni koncepti koji se ponavljaju u raznim izmenama i prikazuju njima zajedničke suštinske namere.
Pre nego što ispitamo sadržaj ovih osnovnih koncepata, moramo nešto zapaziti u vezi sa osnovnim strukturalnim elementima teologije oslobođenja, imajući u vidu sve što je ranije rečeno, a u vezi sa izmenjenom teološkom situacijom odmah nakon Koncila.
Kao što sam objasnio, egzegeza Bultmana i njegove škole biva razumevana kao vrsta presude nad „naukom“ o Isusu, presuda koju je prosto trebalo prihvatiti kao validnu; ali Bultmanov „istorijski Isus“ je od Hrista vere odvojen ambisom (sam Bultman govori o „provaliji“). Prema Bultmanu, iako je Isus deo pretpostavki Novog zaveta, on sam je omeđen svetom judaizma.
Suštinski rezultat ove egzegeze bilo je razbijanje istorijskog kredibiliteta Jevanđelja: Hristos crkvenog predanja i Isus istorije – kojeg je iznedrila nauka – očito pripadaju različitim svetovima. Nauka, posmatrana kao konačno merilo, istrgnula je lik Isusa iz njegovog predanjskog utemeljenja; kao posledica navedenog predanje ostaje u vakumu, lišeno stvarnosti, dok, s druge strane, moraju biti pronađena nova tumačenja i novi značaj lika Isusovog.
Zato je Bultmanov značaj bio veći usled negativnih rezultata njegove kritike, negoli zbog njegovih pozitivnih otkrića: srž vere – hristologija – biva otvorena novim tumačenjima, zato što su njene ranije tvrdnje iščezle, budući da nisu bile istorijski održive. Ovo je takođe značilo da je institucija učiteljstva Crkve diskreditovana, pošto je očito prigrabila naučno neodrživu teoriju, te se prestala shvatati kao autoritet znanja o Isusu. U budućnosti njene izjave bi se videle samo kao besplodni pokušaj da se odbrani pozicija koja je bila naučno zastarela.
Još jedna ključna reč je učinila Bultmana važnim za budući razvitak. On je ponovo uspostavio stari koncept „hermeneutike“, dajući mu novi sadržaj. Reč hermeneutika izražava spoznaju toga da se do pravog shvatanja istorijskih tekstova ne dolazi prostim istorijskim tumačenjem i da svako istorijsko tumačenje već u sebi sadrži izvesne ranije odluke. Pošto je istorijski materijal utvrđen, zadatak je hermeneutike da „aktuelizuje“ Pismo. Po klasičnoj terminologiji, to znači „raslojavanje horizonta“ između nekad i sad. Hermeneutika postavlja pitanje: kakav značaj imaju prošli događaji za sadašnjicu? Sam Bultman je na ovo pitanje odgovorio uz pomoć Hajdegerove filosofije, te je tumačio Bibliju na odgovarajući egzistencijalni način. Ovaj odgovor tada nije privukao pažnju, niti to čini danas; što se toga tiče, Bultman je prevaziđen egzegezom koja je trenutno prihvatljiva. Preostala je apstrakcija Isusovog lika iz klasičnog predanja kao i ideja da koristeći novu hermeneutiku mi možemo i moramo uvesti ovaj lik u sadašnjost na novi način.
Na ovoj tački dolazimo do drugog i već spomenutog elementa naše situacije: nova filosofska klima kasnih šezdesetih godina. U međuvremenu je marksistička analiza istorije i društva uglavnom prihvaćena kao jedina „naučna“. Ovo znači da se svet mora tumačiti u okvirima klasne borbe i da jedini izbor postoji između kapitalizma i marksizma. To takođe znači da je celokupna stvarnost politička i da se mora politički opravdavati. Biblijski koncept „siromašnih“ obezbeđuje početnu tačku za spajanje bibilijskog viđenja istorije sa marksističkom dijalektikom; on se tumači idejom proleterijata u marksističkom smislu i stoga vidi marksizam kao legitimnu hermeneutiku za razumevanje Biblije.
Prema ovakvom tumačenju, postoje i mogu postojati samo dve opcije i svaki prigovor ovakvom razumevanju Biblije je izraz odluke vladajuće klase kako bi se održala na vlasti. Kao što tvrdi dobro poznati teolog oslobođenja: „Klasna borba je činjenica; neutralnost po ovom pitanju prosto nije moguća.“
Navedeni pristup takođe potkopava učiteljsku službe Crkve: ako bi ona preduzela mere i govorila protiv takvog tumačenja hrišćanstva, ona bi dokazala da je na strani bogatih i vladara, a protiv siromašnih i napaćenih, tj. protiv samog Isusa: ona bi pokazala da je zauzela negativnu stranu u dijalektici istorije.
Ova odluka, očito neizbežna u „naučnim“ i „istorijskim“ uslovima, automatski određuje kako hrišćanstvo treba tumačiti u budućnosti, a što se tiče i samog tumačenja njegovog sadržaja.
Po pitanjima merodavnosti glavni koncepti su ljudi, zajednica, iskustvo i istorija. Ranije je to bila Crkva; konkretno, Katolička crkva u njenoj punoći – punoći koja se prostirala kroz vreme i prostor, u koju su bili uključeni i laici (sensus fidei) i hijerarhija (Magisterium) – je uspostavljala hermeneutički kriterijum; sada je to „zajednica“. Iskustvo „zajednice“ određuje shvatanje i tumačenje Pisma.
Opet se može reći, na strogo naučni način, da je jevanđeljska slika Isusa sama po sebi sinteza događaja i tumačenja, zasnovana na iskustvu pojedinih zajednica, čime je to tumačenje mnogo važnije, nego sada i danas nepristupačan događaj.
Ova prvobitna sinteza događaja i tumačenja se može stalno i iznova raslojavati i reformisati: zajednica „tumači“ događaje na osnovu svog „iskustva“ i time otkriva u čemu treba da se sastoji njena „praksa“. Ista ideja se može donekle izmenjeno naći u vezi sa konceptom „naroda“, gde se saborno naglašavanje „naroda Božijeg“ pretvara u marksistički mit. Iskustvo „naroda“ objašnjava Pismo. Ovde je „narod“ antiteza hijerarhiji, antiteza svim institucijama, koje su posmatrane kao tlačiteljska sila. Na kraju, svako ko učestvuje u klasnoj borbi je član „naroda“ i „Crkva naroda“ postaje protivnik hijerarhijskoj Crkvi.
Konačno, koncept „istorije“ postaje suštinska interpretativna kategorija. Shvatanje, prihvaćeno kao naučno, sigurno i neporecivo, po kojem Biblija govori isključivo u smislu istorije spasenja (a time i antimetafizike), olakšava spajanje biblijskog horizonta sa marksističkom idejom istorije, koja napreduje na dijalektičan način i koja je stvarno nosilac spasenja. Istorija je time i proces progresivnog oslobađanja; istorija je pravo otkrivenje i stoga istinski tumač Biblije. Ponekad je ova dijalektika progresa poduprta pnevmatologijom. U svakom slučaju, navedeno takođe obrazuje učiteljsku službu, koja insistira na trajnim istinama autoritetom koji se protivi napretku; koja misli „metafizički“, te stoga protivno „istoriji“. Možemo reći da ovaj koncept istorije „proždire“ koncepte Boga i otkrivenja. „Istoričnost“ Biblije mora opravdati njenu apsolutnu dominaciju i time legitimizovati tranziciju ka materijalističko-marksističkoj filosofiji, u kojoj je istorija preuzela ulogu Boga.
III Centralni koncepti teologije oslobođenja
Time stižemo da osnovnih koncepata novog tumačenja hrišćanske stvarnosti. Pošto se individualni koncepti odigravaju u različitim kontekstima, pojasniću ih po redu bez ikakve sistematizacije. Počnimo sa novim značenjem vere, nade i ljubavi. Što se tiče vere, jedan južnoamerički teolog, na primer, kaže da je Isusovo iskustvo Boga radikalno istorijsko. „Njegova vera se preobražava u vernost“. Ova vera se suštinski zamenjuje „vernošću istoriji“. Ovde vidimo taj spoj između Boga i istorije koji omogućava da se držimo halkidonske formulacije Isusa, iako sa potpuno izmenjenim značenjem: jasno je da su klasična iskušenja pravoverja nevažna u analizi ove teologije. Tvrdi se da „je Isus Bog“, ali se odmah dodaje da je „istiniti i jedini Bog onaj koji otkriva sebe istorijski i kao kamen spoticanja za Isusa, kao i u siromašnima koji produžavaju njegovo prisustvo. Pravoverna je samo ona osoba koja se drži ove dve tvrdnje“.
Nada se tumači kao „pouzdanje u budućnost“ i kao delovanje za budućnost, te se time opet priklanja istoriji klasnog sukoba.
Ljubav se sastoji od „opcija za siromašne“, tj. ona se poklapa sa učešćem u klasnom sukobu. U borbi protiv „lažnog univerzalizma“ teolozi oslobođenja naglašavaju parcijalnost i partizansku prirodu hrišćanskog pristupa; po njihovom viđenju, odabir strana je osnovna pretostavka za ispravnu hermeneutiku biblijskog svedočanstva. Mislim da se ovde jasno može videti mešavina osnovnih istina hrišćanstva i nehrišćanskog fundamentalističkog pristupa, koji sve čini tako zavodljivim: Beseda na gori upravo predstavlja Boga kako izabira stranu siromašnih. Ali, tumačiti „siromašne“ u smislu marksističke dijalektike istorije i „stajanje na njihovu stranu“ u smislu klasne borbe jeste besmisleni pokušaj da se poistovete stvari međusobno protivrečne.
Krucijalni koncept Isusovog propovedanja je „Carstvo Božije“. Ovaj koncept je takođe u centru teologije oslobođenja, ali se shvata u okvirima marksističke hermeneutike. Prema jednom od ovih teologa, Carstvo se ne mora razumeti na duhovan ili univerzalistički način, ne u smislu apstraktne eshatološke krajnosti. Ono se mora shvatiti na partizanski način i u smislu prakse. Značenje Carstva se može definisati samo u odnosu na Isusovu praksu, a ne teoretski: ono znači delovanje u istorijskoj stvarnosti koja nas okružuje da bi je preobrazili u Carstvo.
Ovde moramo spomenuti još jednu osnovnu ideju izvesne postkoncilijarne teologije koja je išla u ovom pravcu. Mnogi su govorili da se nakon Koncila mora prevazići svaki dualizam: dualizam tela i duše, prirodnog i natprirodnog, ovog i onog sveta, prošlosti i sadašnjosti. Pošto su ovi navodni dualizmi prevaziđeni, samo ostaje da se dela za carstvo koje bi se ostvarilo u sadašnjoj istoriji i u političko-ekonomskoj stvarnosti. Ovo je pak značilo da prestaje rad za korist ljudi u sadašnjosti i počinje uništavanje sadašnjosti zbog interesa pretpostavljene budućnosti: tek tada bi nastao pravi dualizam.
U vezi sa ovim bih takođe voleo spomenuti tumačenje smrti i vaskrsenja koje nudi jedan od vodećih teologa oslobođenja. Pre svega, on se opet protivi „univerzalističkim“ konceptima, tvrdeći da je vaskrsenje nadasve nada za sve one koji su raspeti, koji sačinjavaju većinu ljudi: svi ti milioni koji su su podvrgnuti laganom raspinjanju od strane strukturalne nepravde. No, vera takođe učestvuje u Isusovoj vlasti nad istorijom time što uspostavlja Carstvo, to jest, boreći se za pravdu i celovito oslobođenje, preobražavajući nepravedne strukture u humanije. Ova vlast nad istorijom se vrši ponavljanjem u istoriji onog pokreta kojim je Bog uzdigao Isusa, tj. dajući život onima koji su raspeti u istoriji. Čovek je preuzeo na sebe Božije delovanje – ovo se prikazuje potpunom transformacijom biblijske poruke na skoro tragičan način, kada se samo setimo kako je ovaj pokušaj imitacije Boga delovao u praksi, pa i nastavlja da dela na sličan način.
Što se tiče drugih novijih tumačenja biblijskih koncepata: biblijski Izlazak postaje glavna praslika istorije spasenja; pashalna tajna se shvata kao revolucionarni simvol, pa se Evharistija tumači kao proslava oslobođenja u smislu političko-mesijanske nade i prakse. Reč spasenje se uveliko zamenjuje rečju oslobođenje, koje se razumeva u okviru istorije i klasne borbe kao proces progresivnog oslobođenja. Konačno, apsolutno fundamentalan je naglasak na praksi: istina se ne sme shvatati metafizički, jer to bi bio „idealizam“. Istina se ostvaruje u istoriji i praksi. Delovanje je istina. Stoga čak i ideje koje se koriste u takvom delanju su na kraju promenljive. Praksa je isključivi odlučujući faktor. Jedina prava ortodoksija je ortopraksija. Sledi da se biblijski tekst može razumeti slobodnije, jer je istorijski kriticizam oslobodio Pismo od tradicionalnog tumačenja, koje sada deluje nenaučno. Prema samome predanju se odnosi sa najvećom mogućom naučnom strogoćom, po uzoru na Bultmana. Što se tiče istorijsko prenesenog sadržaja Biblije, on ne može biti isključivo obavezujuć. Na kraju, ono što je normativno za tumačenje nije istorijsko istraživanje već hermeneutika istorije koju je iskusila zajednica ili politička grupa.
U pokušaju da napravim sveobuhvatnu procenu, moram reći sledeće: ako se prihvate suštinske pretpostavke koje nose teologiju oslobođenja, ne može se poreći da ovaj celokupni spoj ima skoro neodoljivu logiku. Koristeći pozicije biblijskog kriticizma i hermeneutiku koja raste kroz iskustvo, s jedne strane, i marksističku analizu istorije, s druge, teolozi oslobođenja su uspeli da stvore celovitu sliku hrišćanske stvarnosti, a ovo celovito shvatanje naizgled potpuno odgovara i tvrdnjama nauke, kao i moralnim izazovima našeg vremena, terajući ljude da pretvore hrišćanstvo u instrument konkretne transformacije sveta; na ovaj način, hrišćanstvo izgleda sjedinjeno sa svim „progresivnim silama“ našeg doba. Stoga je razumljivo zašto je ovo novo tumačenje hrišćanstva vršilo neprestani uticaj na teologe, sveštenike i vernike, a posebno na one koji se nalaze usred problema Trećeg sveta. Reći „ne“ ovom svetu njima mora izgledati kao beg od stvarnosti, kao i poricanje razuma i moralnosti. S druge strane, ako se razmotri koliko je radikalno ovo tumačenje hrišćanstva, onda je tim pre hitnije naći pravi odgovor za izazove koje ono nudi. Mi ćemo jedino prebroditi tu krizu ako uspemo učiniti logiku vere vidljivom na podjednako ubedljiv način, nudeći je kao logiku stvarnosti, tj. iznošenjem konkretne snage životnijih odgovora, osvedočenih kao proživljeno iskustvo. Ako stvari tako stoje, misao i iskustvo, tumačenje i realizacija su podjednako pozvani na ovu misiju, a to je zadatak i cele Crkve. Teologija je sama po sebi nedovoljna, autoritet Crkve je nedovoljan. S obzirom na to da fenomen teologije oslobođenja ukazuje na nedostatak pokajanja u Crkvi, nedostatak radikalne vere, jedino obnavljanje pokajanja i vere može da zadovolji i nadahne teološke uvide i one odluke od strane pastira koji će dati odgovor na veličinu analiziranog pitanja.
Izvor: Cardinal Joseph Ratzinger, „Liberation Theology“ (1983); tekst predstavlja deo internog dokumenta koji prethodi Uputstvu Kongregacije za doktrinu vere iz 1984].
Prevod: Bojan Teodosijević; redakcija prevoda: Lazar Nešić
