Autografi

Avram – otac vjernih ili Ibrahim – prijatelj Božiji

Ibrahimova žrtva (kurban), timuridska minijatura, Širaz, 1410-1411.

Bez obzira na duboke teološke razlike i dramatične sukobe u prošlosti, ali i danas, pravoslavno hrišćanstvo sa islamom stoji u mnogome na zajedničkom kulturnom i religijskom tlu. Upravo je iz tih razloga za potpuno razumijevanje duhovnog bogatstva ovih svijetova, neophodno sagledati konkretne istorijsko-teološke aspekte u kojima se ove monoteističke religije prožimaju, a polazna osnova je na prvom mjestu njihovo starozavjetno ishodište. Jedna od glavnih priča, ali i ličnosti Starog Zavjeta, odnosi se na patrijarha Avrama, oca jevrejskog naroda, ali i duhovnog oca svih hrišćana i muslimana.

Iako se sve monoteističke religije pozivaju na kult vjere u Boga „oca Avrama“ koji je vjerovao u samo jednog Boga, kroz istoriju se vjera Avramova različito reflektovala. Jevrejska zajednica se pozivala na svoju religijsku samosvijest o izabranosti Izrailja među svim narodima na zemlji, dok novozavjetna zajednica vjeru u oca Avrama vidi kao događaj koji se jednom i za svagda ispunio u Isusu Hristu. Na sličan konceptualni način i islam teži da potvrdi vjeru u oca Avrama, a samim tim i vjeru u ranije biblijske praoce i proroke, uspostavljajući avramovski vjerski kontiunitet sa dvema prethodnim monoteističkim religijama.

Posmatrano iz hrišćanske perspektive, sa patrijarhom (praocem) Avramom, započinje istorija spasenja. Pripovijesti o Avramu čitamo u Knjizi Postanja (11-25) gdje je opisano kako ga je Bog pozvao da napusti rodni grad Ur u Mesopotamiji i da se zaputi u zemlju hanansku. Naime, Avram je živio kod svog oca Tare u Uru Haldejskom, nekadašnjoj sumerskoj prestonici. Biblija ne daje opis tog grada. Lajonard Vuli je 1922. godine otkrio ruševine Ura. Nakon rekonstrukcije kuća iz doba 19. i 18. vijeka, on je u svojoj knjizi Ur Haldejski pisao: „Moramo temeljno revidirati svoje poglede na jevrejskog praoca, pošto smo saznali u kakvim kulturnim uslovima je proveo svoje rane godine. Bio je stanovnik velikog grada i naslednik stare, visoko razvijene civilizacije. Kuće svjedoče o udobnom životu, pa čak i o raskoši.“ Arheološka i vanbiblijska istraživanja su u određenoj mjeri objasnila i upotpunila biblijski tekst koji se odnosi na patrijarha Avrama, a u kome se spontano i nenametljivo iznose neki uzgredni detalji, koji impliciraju na prostorni i vremenski kontekst same priče.

Istorijska relevantnost praoca Avrama, za nas je neosporna, premda pojedini događaji koji se u vezi sa njim opisuju, ne mogu biti uzeti kao istorijski izvori. Ali nezavisno od istoriografije, ono što je zna nas bitno i što je prevashodna intencija biblijskog pisca, jeste da u priči o Avramu zapravo prepoznamo njega kao ideal i paradigmu vjere. U Avramu se ogleda obraz Izrailja kao saveznika sa Jahveom. Knjiga Postanja osvjetljava nam njegov lik, to božansko – ljudsko prijateljstvo, to sjedinjenje dva bića koja se vole. Bog je onaj koji izabira, zove, blagosilja i daje obećanje Avramu, a tu zajednicu potvrđuje Savezom. Sama iskušenja predstavljaju znak tog Saveza. Sveti pisci nazivaju Avrama ocem vjernih (Jov 8, 39; Rim 4, 16). Otac vjernih izriče odgovor na Božiji blagodatni i slobodni poziv, Savez, obećanje. To je biblijska vjera, tajanstveni čin, u kojem mi Bogu dajemo nešto svoje, lično, ali uvijek u tajanstvenoj zavisnosti i propraćeno Božijom blagodati.

Sam Avramov odgovor na poziv Božiji koji mu je upućen, da kao čovjek koji je uživao ugled i živio u raskoši toga doba, napusti svu sigurnost ovoga svijeta i pođe u nepoznato, prihvatajući u već poznim godinama jedan njemu do tada nepoznati nomadski način života, postavlja njegovu vjeru na pijedestal svih monoteističkih religija ovoga svijeta, u smislu bezuslovnog povjerenja u zapovijest Božiju. Ovu vjeru Avram će potvrđivati i projavljivati kroz sav svoj život, odnosno događaje koji su ga pratili. Svakako među momentima iz života Avramovog koji se izdvajaju, jeste njegovo gostoljublje prilikom posjete trojice ljudi, koje Avram prepoznaje kao anđele, koji mu predskazuju rođenje sina Isaka. Ovaj momenat je u hrišćanskoj tradiciji opšteprihvaćen kao projava Trojičnog Boga Avramu. Upravo toga sina, koji mu je bio obećan od Boga i koga je u dubokoj starosti svojoj dobio, Avram je bio spreman da na žrtvu prinese, po zapovijesti Božijoj. Ovaj biblijski narativ koji čitamo u 22. glavi Knjige Postanja u sebi nosi dvojaku poruku. Sa jedne strane da pokaže kako je Avram toliko bio pobožan da je bio spreman da žrtvuje i rođeno dijete, a sa druge strane, u kontekstualnoj egzegezi, ovo je svojevrsna kritika jednog prastarog običaja hananaca koji su u svojoj religiji praktikovali žrtovanje prvenaca krvoločnom božanstvu Molohu. Dakle, poruka je jasna – Vi treba da vjerujete i budete lojalni Bogu poput Avrama, ali nemojte prinositi djecu na žrtvu, to Bog ne želi.

Gorepomenute pripovijesti, relativno poznate svakom upućenijim čitaocu, adekvatne su za paralelu i egzegetski osvrt na kuranski pandan biblijskom praocu Avramu koga pronalazimo u liku Ibrahima – hanifa[1] čija je religija jedina prava monoteistička, još u poretku stvaranja svijeta i čovjeka spojena sa islamom. U daljem tekstu ćemo se na osnovu kritičkog prevoda Kurana profesora Enesa Karića, sa fakulteta islamskih nauka u Sarajevu, čija je uža istraživačka oblast istorija i metodologija tumačenja Kurana, osvrnuti na istorijske i teološke aspekte vezane za ličnost Ibrahima u Kuranu, uz analizu hermeneutičko-egzegetskih komentara Kurana, odnosno konkretno ličnosti Ibrahima. Kritički prevod profesora Karić, urađen je na osnovu uvida u klasičnu i savremenu hermeneutičku i egzegetsku islamsku literaturu, a sa ciljem pozicioniranja Kurana u savremenoj duhovnosti islama, te ulozi Kurana u današnjem svijetu i u epohi planetarnog susreta religija i kultura.[2]

Ibrahim je lično ime koje susrećemo 69 puta u Kuranu. Ibrahim je Božiji poslanik i svakako jedna od dominantnijih pojava u Kuranu. Kod komentatora Kurana, poznat je pod imenima „Božiji prijatelj“; „Alahov prijatelj“; „Alah je uzeo Ibrahima za prijatelja…“(IV, 125). Ibrahim je takođe poznat i kao „Prijatelj Svemilosnog Boga“; kao i po imenu „Praotac/predak Božijih poslanika“.

U Kuranu se za Ibrahima navodi da je bio Nuhove vjere i roda, te da je dobio neke riječi (kelimat) od Gospodara svoga kao iskušenje, kojima je „udovoljio“ (II, 124). Upravo se iz toga razloga Ibrahim naziva Umetom u (HVI, 120), tj. čovjek predvodnik, jedini monoteista, odan Bogu i hanif. Pošto je u svemu bio najvrijedniji čovjek, koji je po nadahnuću Alaha shvatio da dragi Bog ne može biti napravljen od gline, kamena, drveta ili bilo čega drugoga, niti da može bilo čime biti ograničen, te da je On gospodar svima, između ostalog, Bog je odabrao njega i njegovu porodicu i pritom mu pokazao carstvo nebesa i zemlje (VI, 75). Kuran poručuje da u Ibrahimu i onima koji vjeruju, ljudi imaju izuzetan primjer – Usveh Haseneh.

Ibrahim je zbog svoje vjere došao u sukob sa ocem svojim i domom u kome je odrastao, izobličavajući njihove idole i kipove kao lažne, čega je kulminacija momenat koji opisuje kako je jednom prilikom porazbijao sve idole lažnih božanstva, zbog čega je prezren u svojoj postojbini, te se na poziv Alaha upućuje u Svetu Zemlju prema Šamu, zajedno sa svojom suprugom Sarom, sinovcem Lutom i vjernicima koji su ga slijedili iz rodne Mesopotamije. U daljem opisu Ibrahima i događaja u vezi sa njim, zapravo i prepoznajemo elemente avramovske judeohrišćanske tradicije koja je oblikovala kuranski tekst

Mnogi aspekti vezani za Ibrahimovu ulogu u otkrivenju, njegovu vjeru i istorijsku relevantnost, predmet su rasprava komentatora Kurana. O porijeklu imena njegovog el-Kurtubi navodi, pozivajući se na el-Maverdija, kako je „Ibrahim“ sirijska riječ i da u prevodu na arapski, prema komentatoru Ibn Atijetu znači „otac milostivi.“ Kurtubi na istom mjestu ističe da je Ibrahim tako nazvan zbog samilosti koju je iskazivao prema djeci, zajedno sa svojom ženom Sarom. Dželaludin es-Sujuti takođe odobrava ovakvu etimologiju riječi Ibrahim, u kojoj se ističe ideja milosti. Pored ove, navodi i drugu etimologiju imena, izvedenu od riječi „Elberhemeh“, što bi značilo „snažna moć pronicanja“. Ova etimološka mogućnost ukazuje na Ibrahimovo posmatranje zvijezda, Mjeseca, Sunca i na njegovo shvatanje da je iza svega, u svemu, ispred i iznad svega Bog.

Kurtubi objašnjava riječi (kelimat) kojima je Ibrahim stavljen na iskušenja od Boga, kao naredbe za ustanovljenje važnih kulturnih konstanti. Pod ovim on podrazumijeva islamske propise/zakone koji su mu postavljeni da izvršava, nakon što je prošao isušenja: „islamom, naredbama i zabranama, vatrom, prinošenjem sina na žrtvu, saopštavanjem poslanstva“.

Institucija obrezivanja (el-khitan) koja se vezuje za Ibrahima, u komentarima Kurana je široko izložena. Naime, komentatori Kurana, ovaj običaj ubrajaju u nešto što spada u samu prirodu islama. A o važnosti te institucije, kako navodi Kurtubi, vidi se i po tome što je Muhamed rođen obrezan, kao uostalom i mnogi drugi veliki Božiji poslanici i vjerovjesnici (Adem, Šit, Idris, Nuh, Sam, Lut, Jusuf, Musa, Šuajb, Sulejman, Jahja, Isa). Komentatori Kurana, zbog toga što je obrezanje Ibrahimovo znak čvrstine zavjeta na koji se obavezao pred Bogom, povezuju instituciju obrezivanja sa institucijom Tahafa tj. ophodnjom oko Svetog Hrama, iznoseći tvrdnju da „nakon toga više niko od Ibrahimove vjere nije vršio hadž/hodočašće Svetoga Hrama neobrezan“.

Ibrahimovi gosti su oni koji mu navještavaju rođenje sina Ishaka (XV, 51). Njegovo žrtvovanje sina Ismaila, spominje su u (XXXVIII, 102-107). Ovi momenti su za nas posebno zanimljivi sa jednog egzegetskog aspekta.

Prema Kurtubiju, Ibrahim je imao četiri sina: Ismaila, Ishaka, Medjena i Meda`ina. A Ibrahimovo potomstvo, prema Ibn Kesiru (2/208), bilo je mnogobrojno, štaviše, svi poslanici koji su uslijedili nakon Ibrahima, bili su iz njegova potomstva. Ibrahimovo pak duhovno potomstvo među monoteistima jeste brojem i uticajem jedan od najznačajnijih segmenata u ovom nama poznatijem dijelu istorije. Tako arapski prevodi Biblije donose vijest o Božijem obećanju Ibrahimu: „Svoj ću blagoslov na te izliti i učiniti tvoje potomstvo brojnim poput zvijezda na nebu i pijeska na obali morskoj…“ (Postanje, 22, 17).

Jedna od dilema među komentatorima je pitanje koji je sin trebao biti žrtvovan, Ismailo ili Ishak. Taberi se na osnovu predanja, koristeći tekst Kurana, opredeljuje za Ismaila: „A žena Ibrahimova, bejaše tu stajala i osmijehnula se, i Mi je obradovasmo Ishakom a poslije Ishaka Jakubom“ (XI, 71). Taberi navodi, da je upravo ovo proročanstvo, izrečeno Sari, argument koji jasno pokazuje da je Ismail trebao biti žrtvovani sin, jer kako bi Ishak mogao biti žrtvovan, kad se već na temelju proročanstva zna da će on imati sina Jakuba.

Sam čin žrtvoprinosa, sagledava se u kontekstu snažne i iskrene vjere Ibrahimove, njegove potpune odanosti riječi Svemilostivog Alaha, u čiju objavu nije ni jednog trenutka posumnjao. Jedan od povoda je moglo biti Ibrahimovo obećanje svome Gospodaru da će, ako mu podari sina, njega prinijeti na žrtvu (kurban) nakon što „ga se malo nagleda“. U odnosu na biblijski tekst, ovdje se navodi dijalog Ibrahima sa Ismailom, ali tako da otac sinu predočava volju Alahovu, na šta sin dobrovoljno i bez straha pristaje. Nadalje se navodi pojava Iblisa (đavola) koji kuša Ibrahima „odvraćajući“ ga tri puta od izvršavanja poslušnosti, na šta Ibrahim odgovara bacanjem sedam kamenčića na njega (otuda danas i običaja bacanja kamenja od strane onih koji dolaze u dolinu Mina na hadžiluk). I sam kraj priče je pandan biblijskom, u trenutku kada Ibrahim prinese nož, melek (anđeo) mu zadrža ruku i naredi da pusti dijete, jer je Bog utvrdio njegovu odanost i vjernost. A da bi ipak, izvršio zapovijest Božiju, Ibrahim je prinio ovna, koji se zapetljao u granje, na žrtvu kao kurban. Islamska tradicija je ovu pripovijest sačuvala u formi poštovanja Kurban Bajrama kao jednog od najsvetijih obreda u islamskoj praksi. Klanje ovna kao kurban u vrijeme hadža, ujedno je i uspomena na hanifa Ibrahima-prijatelja Božijeg.

Komentatori Kurana saglasni su u tome da je Ibrahimova hidžra dovela do nastanka dva naroda, Jevreja i Arapa. Jevreji su od Ishaka, Arapi od Ismaila, čime je zapravo zaokružena teorija o Ibrahimu kao duhovnom rodonačelniku monoteista, primarno muslimana.

Evidentno je dakle iz ovog rezimiranog prikaza istorijske pozadine i mjesta Ibrahima u Kuranu, odnosno iz egzegetskog osvrta na njegov lik i djelo, da se uzajamno prožimanje hrišćanstva i islama, ni na jednom istorijsko-teološkom polju ne očitava toliko, koliko u odnosu svetih spisa ovih dvaju religija – Biblije i Kurana, gdje je opet indikativna zavisnost teksta Kurana od judeohrišćanske tradicije, u čijem krilu se i rodio islam kao najmlađa od tri vodeće monoteističke religije. Potvrda ovoj konstataciji je upravo ličnost patrijarha Avrama, ili pak Ibrahima, kojoj je posvećen ovaj tekst, i koja je samo jedna u nizu starozavjetnih ličnosti, u gorepomenutim svetim spisima opisana na gotovo identičan način. Hronologija događaja iz života to najbolje potvrđuje, a pažljivo iščitivanje poglavlja iz Knjige Postanja posvećenih praocu Avramu, odnosno kuranskih sura posvećenih Ibrahimu, nepobitno u pojedinim momentima izgledaju kao preslikani, uz interpolacije koje su opet nastale kao posledica kulturološkog miljea u kome je tekst dobio svoju konačnu formu. Upravo iz tog razloga su i navedeni aspekti, koji se u naučnim, vanbiblijskim literaturama koriste na ovom polju starozavjetne istorije. U hrišćanskoj tradiciji i biblijskoj egzegezi, to je svakako korišćenje arheoloških otkrića, zarad potkrepljivanja događaja iz Starog Zavjeta, koji su se zbili u dalekoj prošlosti. Pa tako možemo na osnovu jednog opšteg načina života i odlika vremena u kojem je okvirno živio praotac i patrijarh Avram, rekonstruisati njegov život, utvrđujući tim događajima istorijsku relevantnost. Sa druge strane, komentatori Kurana, iako ističu taj istorijski momenat, navodeći kako je Ibrahim zapravo bio začetnik mnogih obrazaca i pravila ponašanja u ljudskoj svakodnevici, ipak mnogo više pažnje posvećuju naglašavanju duhovnog značaja i važnosti koju ima ličnost Ibrahima u istoriji, ne samo islama, nego i cjelokupnog čovječanstva.

Bilo da ga iščitavamo i doživljavamo kao Avrama ili Ibrahima, ova starozavjetna ličnost svakako predstavlja prekretnicu i jednu novu epohu u dotadašnjoj ljudskoj istoriji, i to je ono što u doglednoj mjeri spaja hrišćansku i islamsku egzegetsku tradiciju i što će u perspektivi predstavljati polaznu osnovu za intereligijske dijaloge širih razmjera. Bez potrebe za opširnijim osvrtom i zaključkom, kako se suština projavljuje u samom tekstu, možda su najpodobije riječi profesora Đure Šušnjića koji kaže: „Jedini krov pod kojim različiti vjernici i vjerske zajednice mogu da žive u relativnom miru jeste tolerancija. Ako ne mogu jedni sa drugima, mogu jedni pored drugih, ali ne moraju jedni protiv drugih. Jedna mudra misao stigla je do nas sa istočne strane svijeta, odakle, uostalom potiču monoteističke vjere: Čovjek koji poštuje samo svoju vjeru, a potcjenjuje druge, nalik je na čovjeka koji poštuje samo svoju majku, a prezire majke drugih…“

 

[1] Riječ Hanif spominje se u Kuranu najveći broj puta uz Ibrahima i označava u prevodu „čovjeka čiste monoteističke vjere“, tj. nije bio od mnogobožaca, niti od onih koji Bogu pripisuju drugove, suparnike, takmace; u ono što mu je objavljeno treba vjerovati (II, 135-136).

[2] Prijevod Kur’ana na bosanski, komentatorske bilješke i pogovor, izd. Bosanska knjiga, Sarajevo, 1995. Ovaj prevod Kurana je plod Karićevih uvida u klasičnu i savremenu hermeneutičko-egzegetsku islamsku i zapadnu literaturu i izvore.

error: Content is protected !!