Ostaci crkve u Akabi
Od 1994. godine Rimski Akaba projekat [Roman Aqaba Project] istražuje antičku rimsku luku Aila [Aila], koja se nalazi u današnjem gradu Akabi [Aqaba] na jugu Jordana. Aila, koju su Nabatejci osnovali u prvom veku stare ere, bila je važna međunarodna luka na Crvenom moru. Proizvodi poput tamjana, smirne, začina, ulja, vina, predmeta od metala, keramike i finog posuđa prenošeni su brodovima i karavanima kamila između Rimskog carstva i njegovih istočnih suseda. Rimljani su anektirali Nabateju 106. godine, kada je Aila postala južni krak veličanstvenog puta, via nova Traiana, povezujući Siriju sa Crvenim morem. Luka je nastavila da se razvija tokom vizantijskog perioda i u vreme ranog islamskog perioda. Naš projekat je fokusiran na privredu Aile tokom perioda Rima i Vizantije.
Građevina koja se lagano pojavila iz peščane dine pored obale mora je rana hrišćanska crkva datirana na kraj trećeg ili početak četvrtog veka n. e. Utvrđeno je da je ovo zdanje hrišćanska crkva na osnovu njegove orijentacije, sveukupnog plana, artefakta (poput fragmenata staklenih uljanih lampi) i pridruženog groblja sa zapadne strane zgrade. Paralele za slične ali malo kasnije izgrađene crkve od nepečene cigle poznate su nam iz Egipta. Episkop Aile je bio prisutan na Nikejskom Saboru 325. godine, što nagoveštava da je u to vreme u gradu postojala značajna hrišćanska zajednica.
Crkva (dimenzija oko 26h16 m) je izgrađena većim delom od nepečene cigle, dok su joj temelji od kamena. Unutar građevine se nalaze lučni ulazi i svodovi. Kameno stepenište nagoveštava da je postojao i drugi sprat. Neki zidovi su bili ukrašeni živopisom, premda je teško na osnovu njihovih fragmentarnih ostataka razaznati izvorni dizajn. Plan crkve navodi na pomisao da se radi o bazilici, uz čiji se središnji brod nalaze bočne lađe.
Skica poznorimske crkve u Akabi (drevna Aila). Zidovi crkve, izgrađeni oko 300. g., prikazani su kao pune linije. Na dnu skice (južno) se nalazi ostatak ranovizantijskih gradskih zidina Aile, izgrađenih oko 400. g. kada crkva više nije korišćena.
U crkvu se ulazilo kroz dvoja vrata sa severne strane, koja su omogućavala pristup u pripratu. Istočno od priprate nalaze se brod crkve i oltar. U pravouglu apsidu na istočnoj strani zdanja se ulazilo iz oltara, kroz dva zasvođena prolaza. Odaja koja je identifikovana kao riznica [„sacristy” – sakristija – prim. prev.] nalazi se severno od apside. U crkvi je pronađeno nekoliko stotina kovanica (novčića), od kojih su najpozniji datirani na period između 337. i 363. godine. Grnčarija obuhvata i posude uvezene iz Tunisa od afričke crvene gline [radi se o posebnoj podvrsti luksuzne rimske keramike, Terra Sigillata – nap. prev.].
Datum uništenja zdanja je izvestan. Najpozniji od preko stotinu novčića otkrivenih u naslagama uništenja su novčići Konstancija II (337–361), naročito iz poslednje decenije njegove vladavine tokom pedesetih godina 4. veka. Ovo se tačno podudara sa uvoznom afričkom crvenom keramikom i sa nalazima stakla, koji su takođe datirani na pozni treći ili četvrti vek. Crkva je imala katastrofalan kraj, možda za vreme zemljotresa koji se dogodio 19. maja 363. godine, a koji je teško oštetio i druga mesta u toj oblasti.
Tokom iskopavanja 1998. godine u dve duboke sonde pred glavnim zidovima ove strukture pojavilo se prvo ubedljivo svedočanstvo za datiranje zdanja. Grnčarija iz obe sonde nagoveštava da se gradnja crkve datira na pozni treći vek ili na početak četvrtog veka. Novčić pronađen u temeljima je nažalost teško oštećen i natpis na njemu nije moguće pročitati. Ali veličina i težina novčića odgovaraju Dioklecijanovim apoenima iskovanim tokom poslednje decenije trećeg veka. Ovo se poklapa sa datiranjem grnčarije.
Ukratko, ova crkva spada u najstarije poznate crkve na svetu. Ako se prihvati predloženo datiranje izgradnje na oko 300. godinu posle Hrista, to bi zapravo bila najstarija građevina izgrađena kao crkva, datirana malo pre crkava u Palestini koje je ubrzo posle 325. godine podigla Jelena, majka Konstantina Velikog. Ove crkve su podignute posle perioda velikog gonjenja [„Great Persecution“] hrišćana između 303. i 311. godine. Međutim, Jevsevije Kesarijski (Crkvena istorija 8.1.5) kaže da su pre velikog progona u mnogim gradovima bile podignute mnoge velelepne crkve, verovatno tokom perioda defacto tolerancije između 260. i 303. godine. Moguće je da je crkva u Aili bila jedna od tih građevina. No većina ovih drugih drevnih crkava je najverovatnije uništeno tokom velikog gonjenja.
Poznato je i nekoliko drevnijih zdanja koja su korišćena kao crkve, međutim, ove građevine su izvorno sagrađene kao kuće a zatim pretvorene u crkve. Druge drevne hrišćanske crkve su korišćene i obnavljane tokom vekova, što onemogućava raspoznavanje njihove izvorne arhitekture. Ali novootkrivena crkva u Akabi je korišćena manje od jednog veka pre nego što u poznom četvrtom veku nije bila razorena. Građevina je tada napuštena i ubrzo je prekrivena peskom, što je očuvalo zidove do visine od četiri metra. Tako je ova crkva vanredno dobro sačuvana, što ovaj nalaz čini izuzetno značajnim.
Izvor: S. Thomas Parker, „An Early Church, Perhaps the Oldest in the World, Found at Aqaba“, Near Eastern Archaeology 61 (1998), 254.
Prevod: Marijana i Srećko Petrović.