Odluka o prekidu opštenja između Ruske Pravoslavne Crkve Moskovske Patrijaršije i Carigradske Patrijaršije nije iznenadila nikog poslije saopštenja Carigrada u kome je, izvan svih očekivanja, čak i prije davanja famoznog tomosa o autokefaliji, „vratio u čin“ („vaspostavio u činu“) od strane Ruske Pravoslavne Crkve anatemisanog „patrijarha kijevskog i cijele Rusi-Ukrajine“ Filareta Denisenka i poglavara UAPC Makarija Maletiča. Tako su se, nažalost, pokazale sasvim opravdanim zebnje da čitav tok događaja neće donijeti ni rješavanje ukrajinske crkvene situacije ali će svakako izazvati trajnu i duboku krizu pravoslavlja.
Naravno, samo mjesto održavanja Sinoda indikativno je: Minsk predstavlja, pored Kijeva i Moskve, prestonicu jedne od tri zemlje koje sastavljaju „Ruski svijet“, okvir koji se često posmatra kao neki novi oblik „velikoruske ideologije“ mada bi se sa punim pravom mogao definisati kao širi kulturološko-identitetski okvir kojim RPC u post-sovjetskom prostoru nastoji da rehabilituje, makar pomalo romantičarski, ono zajedničko i objedinjujuće među Istočnim Slovenima, suočena sa procesima udaljavanja i dezintegracije koji su u Ukrajini otišli dovoljno daleko da danas imamo rat u Donbasu i podijeljeno društvo. Očigledno da RPC MP nastoji da sličan scenario unaprijed zaobiđe u Bjelorusiji. To saznanje je zdravo. Ni jedna pomjesna Crkva ne smije da se centralizuje i postane izraz samo prestoničke crkvene birokratije. Jer od provincijalne uvrjeđenosti do ukrajinskog ili crnogorskog nacionalizma i crkvenog separatizma put je kraći nego što mislimo.
Saopštenje Sinoda RPC MP pored informacije o stanju stvari (prekid svakog evharistijskog i svetotajinskog opštenja episkopata, sveštenstva i vjernog naroda sa Carigradom) daje i izvjesno obrazloženje kojim naznačava elemente carigradskog saopštenja (i skorijeg ponašanja) koje su RPC MP isprovocirali na prekid opštenja.
Najprije je data ne odveć duga napomena o nečemu što je Fanar zaista prećutao, a to je činjenica da je na odluke o isključenju Filareta Denisenka (iz 1992) i ona o anatemi (iz 1997) Carigradska Patrijaršija zvanično odgovorila primiviši ih i potvrdivši volju da učestvuje u njihovoj primjeni. Zaista, u carigradskom saopštenju je stvar sasvim zamagljena pozivom na pravo da se odgovara na apelacije iz autokefalnih Crkava i navođenjem da su se Denisenko i Maletič u raskolu našli „ne iz dogmatskih razloga“. Da stvar po Carigrad bude neprijatnija, isti Patrijarh Vartolomej koji je 2018. „vratio čin“ Denisenku prihvatao je i 1992. i 1997. g. odluke o raščinjenju i anatemisanju Denisenka. Šta se to u ličnosti Filareta-Mihaila Denisenka promijenilo na bolje u posljednjih dvadeset godina? Da li je on napredovao u dogmatici Pravoslavne Crkve te se tim naprednim znanjem izbavio iz raskola u kome je, čak i prema samom Carigradu, bio do prije nekoliko dana?
Dalje se rusko Saopštenje bazira na crkveno-pravnom tumačenju pretenzija koje je carigradsko Saopštenje jasno iznijelo: onih na mogućnost prihvatanja apelacija iz bilo koje od pomjesnih Crkava. Pozivanje na Sv. Nikodima Svetogorca i „Pidalion“ namjerna je napomena Carigradu i helenofonim Crkvama da se današnje carigradsko tumačenje 9. kanona Halkidonskog sabora ne slaže sa tumačenjem svetitelja čiji je autoritet među jerarhijom i vjernim narodom i danas izuzetan. Očigledno je da RPC pomenute pretenzije ne vidi kao crkveno-diplomatske „incidente“ nego kao elemente „lažnog učenja“ (= jeresi). Što nas dovodi na prag jedne opasne faze u kojoj će crkveno-politički spor postajati ideološki, a zatim „bogoslovski“. Istorija pokazuje da kombinacija međusobnog nasilja (koje možemo očekivati u Ukrajini) i uobličavanja bogoslovskih razlika može da dovede zacjeljivi raskol u nezacjeljivi rastanak Hrišćana.
RPC MP zatim ukratko komentariše nezasnovanost carigradskog tumačenja prema kome je Sinodsko pismo iz 1686. davalo „po ikonomiji i okolnostima onog vremena“ pravo Moskovskoj Patrijaršiji da hirotoniše kijevske mitropolite. Naročito retorski ubjedljivo jeste pitanje koje postavlja Sinod Moskovske Patrijaršije da li je moguće povući punovažnost ma kog dokumenta koji određuje kanonsku teritoriju neke pomjesne Crkve – bez obzira na njegovu starost, autoritet ili opštecrkvenu prihvaćenost? Očigledno je da se ovim sugeriše predstojateljima drugih pomjesnih Crkava da akt o poništenju Sinodskog pisma iz 1686. može biti samo uvertira u poništavanje drugih dokumenata koje je Carigrad izdavao u prošlosti (recimo, tomosa o autokefaliji. Da takva tendencija postoji, znali smo i ranije, a u izvjesnom obliku potvrdio ju je i H. Janaras u „Hibrisu autokefalizma“).
Samo Saopštenje ima unekoliko suzdržaniji ton nego što bi se u kriznoj situaciji moglo očekivati. Druge pomjesne Crkve nisu pozvane da i same prekinu opštenje sa Carigradom nego da daju „adekvatnu ocjenu gorepomenutih antikanonskih dejstava Carigradske Patrijaršije kao i na zajedničku potragu za izlazima iz teške krize koja razdire tijelo Jedne, Svete Saborne i Apostolske Crkve“.
Šta se zaista može očekivati u budućnosti? Najprije, u narednih nekoliko dana medijske izjave, poneko saopštenje i možda još poneko pismo pomjesnih Crkava u kojima će se zauzimati stavovi. Vjerovatno da će nešto eksplicitnije i bučnije biti one Crkve koje budu htjele da iskažu podršku RPC MP i UPC. Nije baš sasvim jasno da li će do nekog prekida evharistijskih odnosa zaista doći. Ljudi u Crkvi vole da ubjeđuju sebe da je i inače najbolje ne imati stav o bilo čemu te da je iščekivanje da neko drugi riješi pitanje odlika beskrajne mudrosti i staloženosti. Možemo očekivati da će takva „mudrost“ bar neko vrijeme uljuljkivati episkopat širom pravoslavlja. Stvar će postati kud-i-kamo ozbiljnija kada dođe do pravih praktičnih posljedica primjene carigradskog saopštenja i ruskog kontra-saopštenja u praksi. I dalje se pitam da li je ijednom srpskom episkopu i svešteniku zamislivo sasluživanje sa dojučerašnjim saslužiteljima Miraša Dedejića? Vjerovatno da nije. Da li je, pak, moguće sasluživanje sa onima (recimo, grčkim episkopima u Evropi ili Americi) koji saslužuju sa saslužiteljima Miraša Dedejića? Nisam više tako siguran. Godine igrica moći, koje su nas dovele dovdje gdje jesmo sad, učinile su nezamislivo zamislivim. Ono što je očigledno iz izjava pormotera kursa Carigradske Patrijaršije (G. Dekopulos, K. Govorun) jeste da Carigrad upravo računa sa tom sveopštom mlitavošću reakcije ostalih pomjesnih crkava. On računa na onu isceniranu buku sa kojom se na Levantu uvijek utvrđuje cijena emocija, roba i ljudi. Poslije te buke na bazarima i ulicama Levanta, uvijek se stvar riješi u posljednjih nekoliko odlučnih rečenica. Dakle, nekako se računa da će se sve i dalje dešavati u onoj igri gluvih telefona na koju su svi navikli, a koja je moguća kada imate ljudske slabosti (kao što je volja za moć) a nemate konkretan način ostvarivanja onih načela koja Crkvu čine Crkvom. Kao što je, recimo, načelo sabornosti.
Do danas je kod nas (D. Mačković) i u drugim pomjesnim Crkvama (RPC MP, Pravoslavna Crkva u Americi) predlagano da se trenutna kriza rješni svepravoslavnim sabranjem. To bi u ovom trenutku bilo neophodno ali ne samo kao iznuđeno rješenje za jednu kriznu situaciju nego kroz uvođenje ustanove trajnog periodičnog sabora poglavara svih pomjesnih Crkava. Zapravo, postoji sasvim neobjašnjivi vakuum u pravoslavnoj eklisiologiji koja računa sa načelom sabornosti na nivou pomjesnih Crkava, ali ne i na svepravoslavnom nivou na kome je sve do sad, izgleda, svima odgovarao status quo prema kome pomjesne Crkve se ne sabiraju na sabranje nego kao konfederalne jedinice dijele apstraktno svetotajinsko i kanonsko zajedništvo uglavnom scensko-turističkog nivoa (episkopat, sveštenstvo i vjernici kanonskih Crkava mogu da služe zajedno). Ali, ako je, recimo, život SPC nezamisliv bez Svetog Arhijerejskog Sabora koji se svake godine sabira u maju (a jeste), kako smo došli do toga da je život Crkve zamisliv bez sabiranja bar predstojatelja, ako ne i brojnijeg episkopata ili predstavnika cijelog Tijela Hristovog u periodu od, recimo, bar 10 godina?
Teorijska sabornost, porobljenost geopolitikom, inercija prema kojoj smo lijeni da razmislimo o onome podrazumijevanom dovele su nas do današnje krize. Izlaz iz nje neće sigurno ponuditi dosadašnje institucije. One su, očigledno, u stanju da se bombarduju interpretacijama ovlaštenja i kanona. To što cjelina Tijela Hristovog strada – za zaraćene strane nije bitno. Bitno je da ustanovimo da li Njegova Božanska Svesvetost dodjeljuje sam autokefalije ili je nuklearni arsenal Rusije – argument u crkvenom životu. Možda je poziv na zajedničko traženje izlaza koje je uputila RPC prvi znak prodiranja samosvijesti – koju bi i Carigrad trebalo da ima – da se dovde došlo ignorisanjem, ali se odavde mora zajedno.
