…ili ujedinjenje i bratstvo ljudi u Hristu ili ujedinjenje i drugarstvo ljudi u antihristu! (Nikolaj A. Berđajev)
Ovaj pokušaj (essai, fr) inspirisan je idejom i mislima iskazanim na okruglom stolu „Međunaučni dijalog – cilj i izvor nauke“, koji su 5. novembra 2019. u Biblioteci grada Beograda organizovali studenti iz Aktiva za naučni podmladak Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Poticaj za pisanje ovih redova došao je i od grobne tišine unutar akademskih krugova, kroz koju odjekuju zaupokojene jektenije slobodi misli i sabornosti. A prije svega zabilježen je u cilju ukazivanja na mimoilaženje u magli, onoga što je u svojoj suštini neodvojivo.
Od najstarijih vremena Crkve kakvu danas poznajemo sveti oci, a naročito iz čuvene Kapadokije, nastojali su da u odnosima čovjeka sa Bogom, ljudima i svime stvorenim, istaknu i očuvaju prije svega sabornost, kao suštinu u kojoj se prepoznaje da je Bog stvorio čovjeka po svom Liku i Podobiju. Ta sabornost, odnosno krsni presjek samo tom tačkom određenih vertikalne i horizonalne prave, je upravo nezaobilazni preduslov ostvarivanja čovjekove ličnosti. I uistinu, takvi su bili Vasilije Veliki, Grigorije Nisijski, Grigorije Nazijanski, a onda i mnogi poslije njih koji su ukrasili Nebeski svod svojim životom i učenjima. Iako veliki bogoslovi i oci koji su utemeljili našu dogmatiku i liturgiku, ovi kolosi nijesu zanemarivali ni izobilna materijalna blaga kojima nas je Bog darivao. Uz filosofiju i bogoslovlje, proučavali su u skladu sa najboljim mogućnostima toga vremena, i astronomiju, književnost, medicinske nauke…
Sveti Vasilije već u IV vijeku pri naseobinama manastirskog tipa osniva prve hrišćanske bolnice u kojima integriše dotadašnja znanja u ovom domenu ljudske djelatnosti (smatra se da su prve primitivne bolnice nastale na današnjim prostorima Šri Lanke, dok je prva antička organizovana bolnica bila u Epidauru); za to vrijeme njegov rođeni brat Grigorije ispituje gotovo sve domene ljudskog organizma od anatomije, preko fiziologije, patologije i terapije, pa do hirurgije. U svom čuvenom djelu De Hominis Opificio, naglašavajući činjenicu da je sve u svijetu stvoreno zapoviješću, izuzev Čovjeka (kao, kako sam svetitelj kaže, „slovesne životinje“) čemu je prethodilo savjetovanje na Predvječnom saboru Svete Trojice, Sveti Grigorije Niski piše i poglavlja o fiziologiji „suza i smijeha“ (glava XII), „sna, zijevanja i snova“ (glava XIII), završavajući djelo glavom XXX, koju naziva „Sažeto i u većoj mjeri medicinsko sagledavanje građe našeg tijela“. Ugledajući se na svjetila naše vjere, mnoge ličnosti u narednim vijekovima, preko najljepšeg cvijeta našeg naroda – Svetog Save, pa do pojedinih naših savremenika, nastojale su i nastoje da održe tu organsku povezanost govoreći o Bogu i stvorenom svijetu. Ono što je suštinska razlika prvih vremena hrišćanstva i našeg doba, koje bi Berđajev nazvao „epohom noći“, jeste da su tada oci Crkve bili jedinstveni u pogledu na važnost komunikacije, dijaloga različitih tačaka posmatranja istog predmeta interesovanja. Prepoznavali su i živjeli saborni način dolaženja do Istine, shvatajući da su materijalne nauke zapravo bogoslovlje sa naličja.
Poslije jednog ovakvog razdoblja, u kome su materijalne nauke bile neodvojive od bogoslovlja, jer se i kroz njihova postignuća i otkrića istinski govorilo o Bogu (indirektno), dospjeli smo do apsolutnog razvoda bogoslovlja i nauke. Naravno, istorijske okolnosti, nezgode i neprilike su mnogo doprinijele stanju opšte anergije i anemičnosti naše Srpske Pravoslavne Crkve, ali uzevši u obzir da je stanje u ostalim pomjesnim Crkvama, ako ne mnogo, makar prilično bolje – sve to ne možemo označiti krivcem. Sa druge strane, imajući pred sobom primjer izračunavanja količina supstanci u hemijskim reakcijama, znamo da se iste nikada ne određuju prema onoj koja je u višku. Tako krivicu za pomenuti razvod ne možemo tražiti ni među dostignućima materijalnih nauka (ili ne daj Bože! među ljudima koji se istima bave), jer je njihov progres neumitan. Naročito, isti ne mogu biti okrivljeni ukoliko je riječ o pravoslavnim vjernicima koji uspješno u svoju ličnost, po uzoru na Svete oce, integrišu naučni angažman i svoje učešće u životu Crkve.
Nažalost, svjedoci smo da sve češće u ovom našem „novom srednjovjekovlju“ pukog individualizma i alijenacije, oni koji se osmjele da ostvare pozitivnu sintezu, da revitalizuju organsku vezu raznih aspekata sagledavanja svijeta i zacijele razvod, bivaju sankcionisani od strane njihovih matičnih kuća (bilo da je riječ o naučnim ustanovama ili užim jerarhijskim tijelima Crkve) ili osuđeni od strane javnosti. Simptomatično je da osuda najčešće stiže od medijskim spinovima izmanipulisanog naroda koji, u ovim vremenima banalizacije i shizofrenih dioba, sluđen mora da bira između vještački konstruisanih „suprostavljenih strana“. Osim široko društvenih, nečasnu ulogu tu igraju i mnoga „crkvena glasila“, te vrlo brzo mnoge od pomenutih ličnosti „proguta mrak“ različite prirode.
Iz prethodno iznesenog, po logici stvari, scensko svijetlo i težište krivice padaju na našu jerarhiju, koja kao da je zaboravila u praksi da primijeni ono što redovno od njih slušamo – da je Crkva i laos, vjerni narod. Naspram pominjanih svetitelja IV vijeka i njihovih učenja, na sličnim katedrama danas možemo pronaći autističnu percepciju realnog života i svakodnevne stvarnosti pastve koja se gotovo svakog trenutka susreće sa brojnim pitanjima i dilemama. Te pored postojećih problema, u nedostatku instrukcija Crkve, isti bivaju suočeni sa anksioznošću i depresivnim epizodama, kao posljedicama nesnalaženja u novonastalim situacijama. Držeći monopol nad poslušanjima i službama (za koje Apostol Pavle veli da su „razne, međuzavisne i da je njihovo razdjeljivanje i razdavanje djelo Duha Svetoga“), tijela naše Crkve djelatno ne prepoznaju mnoge i izvanredne ljude koji se, pored aktivnog života u Crkvi, veoma angažovano bave naukom, konkretno najosjetljivijim oblastima bioetike i biotehnologija. Te mnogi ni među vjernima nijesu čuli za dr Ivana Šupića (doktorirao fizičke nauke u Barseloni, na postdoktoratu u Ženevi, a privodi kraju i bogoslovske studije), dr Juliju Vidović (doktorirala na Katoličkom institutu u Parizu, postdoktorat iz oblasti bioetike na Institutu Svetog Sergija), dr Lazara Supića (doktorirao nuklearno inženjerstvo na Berkliju i diplomirao na PBF), dr Miroslava Popovića (na Berkliju doktorirao nuklearno inženjerstvo, studirao fiziku, hemiju i bogoslovlje) đakona dr sc. med. Petra Dabića; da ne idemo geografski šire do ličnosti poput Mitropolita mesogejskog dr Nikolaja, Mitropolita zaporoškog i melitopoljskog dr Luke, prof. dr Vasilija Termosa, prof. dr Grigorija Grigorjeva i mnogih drugih.
Pored toga, prosto je nevjerovatno da u vrijeme kada proslavljamo osam vijekova samostalnog organizacionog života naše pomjesne Crkve nemamo ne samo jasno definisan, nego bilo kakav stav ili rješenje SPC o mnogobrojnim bioetičkim, nekada i životno važnim pitanjima (vakcine i antivakcinalna histerija, transplantacija, arteficijalne reproduktivne tehnike, hemioterapija, kontraceptivna sredstva i metode, transseksualnost i promjena pola, eutanazija…). Nedostatkom saborno donesenog i zaključenog mišljenja i stava (u veoma intenzivnoj saradnji naših bogoslova i za pomenute teme učenih i stručnih ljudi), ostavljen je prostor za neznavene, nespretne, a nekada i sramotne izlete pojedinaca (bez obzira na to o kom položaju na društvenoj ljestvici i činu u kliru govorimo), koji potpuno paušalno iznose sopstveno stanovište o temama i situacijama koje ih prevazilaze – ne vodeći računa da nečiji život zavisi od tih riječi.
Prenebregavši instituciju sabora (ne isključivo kao SAS), stav Crkve biva zamijenjen stavom pojedinaca koji vrlo često ne umiju da izgovore naziv oboljenja koje muči 2.5 miliona ljudi ili negiraju postojanje očevidnih i dokazanih pojava, pozivajući se na kvazi-autoritete. Dodatan razlog za zabrinutost je činjenica da je 2017. godine Sveti arhijerejski Sabor SPC donio odluku o formiranju Odjeljenja za bioetiku pri Svetom Sinodu, a da do ovog trenutka nemamo dostupno nijedno rješenje istog (pitanja su da li je ovo tijelo uopšte realno konstituisano i da li je do sada zasijedalo?!).
Osim nedostatka angažovanja domaće inteligencije, kroz našu Crkvu nam nijesu dostupni ni zaključci ostalih pomjesnih Crkava, kao ni radovi, eseji i knjige ljudi koji se ozbiljno bave datim temama. Isključivo blagodareći izdavačkoj kući Eparhije šumadijske Kalenić (Slobodni od genoma, mitropolit Nikolaj Hadžinikolau) i izdavačkoj kući Eparhije zapadnoameričke Sebastian Press (Faith Science Mystery; Psychology in the service of the Church; In the Beginning; Sexual orientation and Gender Identity – Answers and… People i mnoge druge) imamo priliku da se upoznamo sa stavovima i postignućima danas najvažnijih autoriteta u domenima pravoslavne hrišćanske bioetike. Iako i dalje nedovoljno, prethodno pomenuto predstavlja važan i nasušan korak za spasenje duša koje se kovitlaju u stihijama ovog vremena. Nažalost, veoma često oni koji sami ne daju veliki doprinos razjašnjavanju dilema, autore navedenih djela prozivaju „moralno defektnim, čudnim, plaćenicima…“, iako je riječ o ličnostima koje su sav svoj život provele služeći Crkvi Hristovoj, baveći se i naučnim istraživanjima.
U razdoblju u kome nastojimo jedni druge da predamo, razapnemo i istrijebimo, kada se krijemo iza prolaznih medijskih štitova iako sve maske padaju, kada, kako kaže molitva Svetog Simeona Metafrasta, „učestvujemo u kvarenju djece“, kada govorimo tajno i skriveno, zaboravljajući da će se „sve doznati“, kada ne želimo da se međusobno čujemo i vidimo – zaustavimo se i zapitajmo gdje smo i kamo smo krenuli. Pred nama je mnogo važnih pitanja i dilema za odgonetanje, čijim rješavanjem bismo spasili mnoge živote i omogućili mnogim ličnostima sazrijevanje na putu individuacije i oboženja, a za to nam je neophodna sabornost koju su oci Crkve poznavali i njome živjeli. Da bismo do toga došli, nasušno je potrebno da zajedno (i vjerni narod i jerarhija) odemo sa one strane retorike i antiteze, te da prepoznamo potrebe za sintezama u duhu izvorne svetosavske misli.
