Sa velikom mukom i zebnjom svi bogoljubivi pravoslavni hrišćani svakodnevno prate razvoj događaja u sukobu najsvetijih pravoslavnih prestola Moskve i Carigrada. Onima koji se bave teologijom ovaj sukob ne predstavlja nikakvu novost jer uzroci sukoba polako tinjaju najmanje stotinu godina u nazad, a možda čak i nekoliko vijekova. Odnosi definitivno nisu bili dobri još od doba kada su Romanovi planirali da ukinu Carigradsku patrijaršiju, kao što su ukinuli i Moskovsku, ili od doba kada su patrijarsi na Bosforu otvoreno podržavali Sultana u njegovim ratovima sa Rusima, ali i drugim pravoslavnim narodima, jednako kao što danas vatreno navijaju za ruske neprijatelje. Sami uzroci sukoba su daleko dublji i složeniji i zahtijevaju poseban rad, a kao direktnu posljedicu imaju dešavanja u poslednjih nekoliko decenija. Bitno je naglasiti da su se obe strane detaljno i temeljno, te sa ljudskim i svim drugim resursima pripremile za sukob, te da je neko brzo smirivanje situacije iluzorno očekivati.
Konkretan povod za posljednju crkvenu krizu jeste fanarska uspostava paralelne jerarhije u Ukrajini, u inat Moskvi, koja je posljedično prekinula opštenje, iako se prekid opštenja mogao očekivati svakog trenutka još od kad su Rusi planski minirali Kritski sabor 2016. godine. Moramo naglasiti da stvaranje duple i paralelne jerarhije je zapravo kratkovid i unijatski pristup, koji nije urodio plodom ni u srednjem vijeku, a kamoli danas. Međutim, ostrašćenost ne zna za racio, a ni za sramotu, jer su duplu jerarhiju i unijaćenje i Carigrad i Moskva decenijama prigovarali Rimokatoličkoj crkvi, pa čak i nakon čuvenog Sporazuma iz Balamanda 1993. godine, gdje je takav metod rješavanja crkvenih problema, na pravoslavno insistiranje, osuđen. Istine radi, moramo primjetiti da je isto licemjerje i grešku napravila i Srpska crkva u Makedoniji 2004. te smo zato od rješenja danas dalje nego što smo bili onda. Ali, mudri uče iz tuđih grešaka, a glupi iz svojih.
Sa posebnom znatiželjom teolozi prate razvoj pogoršanja odnosa i raskola, te suptilna i diskretna saopštenja dvaju sinoda o praksama koje naizgled nemaju mnogo veze sa ovim sukobom, ali u velikom mozaiku rata čine značajne strateške poteze. Tako je carigradski sinod, kao grom iz vedra neba, dozvolio drugi brak sveštenicima, očito pripremajući teren za prijem svih ruskih i inih popova, koji bi se oženili po drugi put, a koji bi preveli svoje parohijane. Nije dugo trebalo čekati pa da se ruski sabor i pored svih problema koje ima po pitanju Ukrajine odjedanput pozabavi problemom parastosa za nekrštenu djecu, očito takođe sa namjerom da Ruskoj crkvi privuku određenu ciljnu grupu. Naravno, suviše je rano za bilo kakve razlike u dogmatima i vjeri, ali prakse definitivno počinju da idu svaka svojim tokom. Grci odnedavno svoje simpatije pokazuju prema gej pokretu, a Rusi vode svoje posebne i paralelne dijaloge sa čitavim nizom dohalkidonskih, monofizitskih i nestorijanskih crkava, Sirijcima, Jermenima itd. U vezi s ovim posebno je značajna vijest da su Rusi uz odluku o prekidu opštenja, odlučili i da se povuku iz svih komisija gdje Carigrađani predsjedavaju. To u praksi znači da će Rusi sami ubuduće voditi svoje dijaloge sa Latinima, anglikancima i svim ostalim vjerskim i drugim zajednicama.
No, bez obzira na ovaj najnoviji i rasplamsali sukob Carigrada s Moskvom, danas je više nego evidentno da srpski pogled na eklisiologiju i međupravoslavne odnose već godinama pati od sukoba s realnošću. Naime, Jerusalim već odavno ne opšti sa Bukureštom, Antiohija s Jerusalimom, Carigrad je nakratko prekinuo opštenje s Atinom, a evo od neki dan ni Moskva ne opšti s Carigradom. Ovde vredi napomenuti da je i Beograd na ivici prekida opštenja sa Bukureštom, te da se ovaj niz prekida liturgijskih zajedništava vjerovatno neće zaustaviti. Očito je nastupilo doba da priznamo da je bogoslovski koncep „sabornosti i jednoglasija“, kao garanata jedinstva Crkve o kom su Srbi teolozi decenijama govorili, očito ne postoji i nije ništa drugo do utopija. Šta je alternativa? Da li neka verzija pravoslavnog papskog primata ili nešto drugo, pokazaće istorija. Istine radi, moramo priznati da su o crkvenoj sabornosti pričali i maštali samo Srbi, i to u poslednjih tridesetak godina. Istovremeno, ni Fanar ni Moskva, kao ni mnogi drugi crkveni prestoli, nisu imali takve dječije i precijenjene ideje. Već danas je sasvim jasno da će pobjednik u ovom sukobu, na kraju izaći kao apsolutni pobjednik i postati pravoslavni papa, te da mu sabornost, posebno u srpskoj verziji, neće pasti ni na pamet, a onda ćemo biti u daleko većem problemu nego što smo danas.
Iako mnogi Srbi u ovom sukobu naivno zauzimaju strane, bilo da se vode emocijama i pravdom, te staju uz Moskvu, bilo da su samoumišljeni eksperti za kanonsko pravo i zanesenjaci te se pozivaju na kanone i predanje, te staju uz Carigrad, gotovo niko ne pokušava da sagleda buru koja nam predstoji iz srpske pozicije i srpskih interesa. U tom smislu, dok žučno raspravljamo o sukobu patrijaraha Kirila i Vartolomeja, ne treba da zaboravimo da su od svih pravoslavnih naroda jedino Srbi bili toliko kratkovidi da su čak dva puta izgubili crkvenu samostalnost 1463. i 1766, te da nije ni malo nezamislivo da je izgubimo i po treći put. Nakon gubitka prve dve autokefalije, oba puta dešavala se masovna dobrovoljna islamizacija srpskog stanovništva, a i najoptimističnijima među nama je jasno da gubitak treće i poslednje autokefalije kao narod i Crkva ne možemo fizički preživjeti.
Međutim, iako je sukob Moskve i Carigrada prvenstveno politički, on se ipak vodi na vjerskom terenu, tako da nije u potpunosti lišen bogoslovske dimenzije. Brojni su tekstovi koji objašnjavaju po kom kanonskom osnovu Fanar polaže pravo na Ukrajinu, ili zašto Moskva smatra Ukrajinu svojom kanonskom teritorijom. Međutim, za razliku od srpske prakse koja se drži bukvalnog i dječijeg pristupa crkvenom životu, evidentno je da oba velika prestola prenaglašavaju samo one dijelove predanja koji idu prilog njihovim idejama, a zanemaruju sve ono što je suprotno. Velike crkve znaju da bogoslovlje služi da se objasni i opravda odluka Crkve, a ne obrnuto, te da se crkvene odluke ne donose na osnovu nečijih kompleksa, kaprica ili jednostranih tumačenja kanona i teologije. U tom smislu, Srbi teolozi moraju da pomognu Crkvi da pronađe teološka rješenjai objašnjenja svojih odluka, a koje će biti političke i prvenstveno usmjerene ka našem crkvenom i nacionalnom interesu par excellence, očuvanju jedinstva i autokefalije. Zato bez obzira na brojne teološke tekstove, svete kanone, zareze u kanonima, i tomose o autokefaliji i teološkim začkoljicama, na koje se sad mnogi pozivaju, situacija je realno ovakva:
S jedne strane, Grci nikada do kraja i iskreno nisu prihvatili autokefalije na Balkanu a i šire, koje smatraju istorijskom privremenom anomalijom i nužnošću „jer nije normalno da imamo po jednu autokefalnu crkvu na svakih sto kilometara.“ Povrh toga, Grci našem patrijarhu ne priznaju titulu „svetost“, nego ga nazivaju „blaženstvom“, kao svoje arhiepiskope i drugorazredne mini-patrijarhe. Iako se formalno kriju iza istorije i starih običaja, oni zapravo ne mogu da prevale preko usta da je srpski patrijarh ravnočasan s njihovim carigradskim patrijarhom. Paralelno u svom bogoslovskom diskursu Grci prenaglašavaju značaj prvenstva časti koju navodno ima Carigrad. Prvenstvo časti, kako Fanarioti zamišljaju, nema velike razlike sa modernim i umjerenijim tumačenjem papskog primata. Istovremeno, Srbi uporno ponavljaju ideju o primus inter pares, koja se nikad neće čuti iz grčkih usta, naglašavajući ideju da su svi jednaki, uz došalicu da to samo znači da fanarski patrijarh prvi sipa supu za ručkom, čime se obično završava sva diskusija o primatu Carigrada. Istina je da Srbi, kao narod, ne doživljavaju vaseljenskog patrijarha kao prvog, ni po kom osnovu, a ideja da je on nešto nadređen Srpskoj patrijaršiji je apsolutno nezamisliva. Većina Srba ni ne zna ko je ličnost koja je vaseljenski patrijarh, niti mogu da ga prepoznaju na slici, niti su pak ikad čuli za Fanar, niti idu u crkvu Svetog Đorđa kad posjećuju Istanbul.
S druge strane, praktična Moskva nije ništa više blagonaklona prema Srbima nego Carigrad. Istine radi treba naglasiti da je pravednija i poštenija. Međutim, ne treba da zaboravimo da u liturgijskim diptisima Moskva samovoljno i jednostrano odavno daje prvenstvo Crkvi u Gruziji nad Crkvom Srpskih Zemalja. Diptisi su trebalo da budu tema sad već propalog Kritskog sabora, i sasvim je izvjesno da kada u budućnosti ponovo bude uspostavljeno jedinstvo među crkvama tema diptiha opet biti jedna od važnijih. Nije nerealno zamisliti, da će tada Moskva posebno nagraditi ne samo Rumuniju i Gruziju, nego čak i Bugarsku višim rangom nego Srbe. Osim toga, lakoća s kojom je Moskva Beogradu nedavno nudila rješenje za autokefaliju raskolničkoj jerarhiji u Makedoniji na srpski račun, sada postaje nejasna i nekonzistentna u svjetlu drame i panike koje doživljavaju od ideje da oni daju autokefaliju Ukrajini. Što priliči Jupiteru, ne priliči da radi vo – rekli bi u starom Rimu, a očito to misle i u trećem Rimu. Uostalom svoj odnos i poštovanje prema SPC i njenom kanonskom pravu i teritorijama pokazali su davno i Moskva i Carigrad tako što su postavili svoje paralelne episkope i u Beču i u Budimpešti, istorijskim oblastima SPC, davno prije nego što je ovaj poslednji sukob bio i planiran. Istine radi, Srbi su, takođe, pravili neoprostive greške, poput prihvatanja narcisoidnog zahtjeva Fanara da njihov episkop bude predsjedavajući na Episkopskim konferencijama država na Zapadu. Zato nije bilo nikakvog razloga, a u mnogim oblastima gdje smo mi domaćini i brojimo se u stotinama hiljada poput Švajcarske ili Austrije, postali smo maltene gosti za dva autobusa Grka. Sa tom udvorničkom praksom i pasivnim odnosom se mora prekinuti. Ni jedan kanon na svijetu ne daje nikakve privilegije Carigrađanima u Švajcarskoj ili Njemačkoj!
U ovakvim konstalacijama snaga, opasnost sa kojom se suočava SPC je realna i blizu. Dok naša jerarhija danima ćuti, i krije informacije od vjernika, u čije ime navodno piše, u ruskim i grčkim medijima, najavljeno je da će Carigrad, bez odobrenja Srba, darovati autokefaliju Crkvi u Makedoniji. Grčki mediji imaju čak i prevod pisma patrijarha srpskog upućenog carigradskom patrijarhu, dok mi nemamo uvid ni u original. (Očito je da i kod nas neki sebe doživljavaju kao Jupitera, a nas ostale kao volove.) Međutim, opasnost nije u makedonskoj autokefaliji samoj po sebi, nego u činjenici da ako se jedanput uspostavi ovakav presedan, realno je očekivati fanariotsko jednostrano i samostalno davanje istih ili sličnih autokefalijâ, bez nužne saglasnosti Beograda, svim većim ili manjim političkim grupicama u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, pa možda čak i Kosovu i Metohiji. Jednostrane autokefalije bi za nas bile pogubne, no one su dugoročni crkveni interes carigradske patrijaršije, ali i politički interes njihovih prekookeanskih mentora. Ne treba biti posebno mudar, da se zamisli kakve bi probleme SPC mogla da ima, ukoliko bi sponzorisane grupe (ma kako malobrojne bile), „sa blagoslovom vaseljenskog patrijarha i beskrajnom brigom Velike Hristove Crkve za vječno spasenje duša“, poželjele da uz pomoć i podršku antisrpskih državnih vlasti u rečenim zemljama, preuzmu imovinu i hramove koji su stečeni prije „srpske okupacije“ 1918. Srbi naivno zaboravljaju da su i Carigrad i Moskva u cijelu priču umješali ne samo dvije najmoćnije države na planeti, nego i dvije najstarije diplomatije na svijetu, vatikansku i tursku, te da nam se vrlo lako može obistiniti Njegošev očaj da smo opet „jedna slamka među vihorove, sirak tužni bez niđe nikoga“.
Dok se dijelimo na one koji su uz Ruse i one koji su uz Grke, istovremeno moramo da razmatramo sve najcrnje opcije koje nama Srbima mogu da se dese. Pri tome, dok psevdo-bogoslovstvujemo ne trebamo da zaboravimo da se Fanar decenijama pripremao za ovaj sukob, te da su njihovi teolozi kroz doktorate, stručnu literaturu i publikacije, sistematski širili propagandu i ideje o nekakvom navodnom primatu, ili posebnim privlegijama carigradskog prestola, te da su mnogi Srbi teolozi, sveštenici i episkopi podlegli tom pritisku. Naši crkveni pregovarači neprestano moraju da imaju na umu da je Crkva stvorila kanone, a ne kanoni Crkvu. Interes Crkve je iznad kanona, pa taman bili i s vaseljenskih sabora. Buncanja o nekakvom realnom primatu Carigrada i kanonskom pravu da oduzimaju i daju autokefalije po Balkanu, predstavljaju anahronizam i nepoznavanje istorije. Ne smijemo da nasjedamo na fanariotsku propagandu i ne trebamo da zaboravimo da Drugi vaseljenski sabor (3. kanon) potčinio Carigrad Rimu, stavljajući ga na drugo mjesto iza Rima. U to doba nije postojao poredak časti prestolâ, Rim nije bio prvi, nego su Aleksandrija, Rim i Antiohija bili apsolutno ravnopravni, te su oci stavljajući Carigrad u sjenku Rima, zapravo time štitili taj presto od uvećanih pretenzija Antiohije i Aleksandrije, koji su se kasnije i projavili u doba Zlatousta i potom u vrijeme nestorijanske krize. Ideja da je na Drugom saboru Carigrad stavljen na neko drugo mjesto od pet mogućih, potpuno su istorijski neosnovane jer se to desilo mnogo kasnije. Naime, pentarhija koju je ustanovio Justinijan carskim zakonom je došla 200 godina kasnije i promjenila je do tada važeću ravnočasnost prestola praveći po prvi put poredak među crkvama. Međutim, i ta odluka je trajala koliko i Vizantijsko carstvo. Pentarhija bez Rima, Carigrada Aleksandrije, Antiohije i Jerusalima, nije pentarhija, kao što ni stolica sa slomljenom nogom ne može više biti stolica. Iz tog razloga, pentarhija je već na Sedmom vaseljenskom saboru stavljena ad acta jer je odlučeno da su, zbog novih istorijskih okolonosti – arapske okupacije Antiohije, Aleksandrije i Jerusalima, najvažniji prestoli Rima i Carigrada. Prvenstvo časti Carigrada ne izvire iz kanonskog prava, nego iz običaja i viševjekovne prakse Crkve. Uostalom, pošto neki fanarioti vole da se pozivaju na kanone, u svim razgovorima i svaki put, treba ih podsjetiti da po tim istim kanonima, sve srpske zemlje na Balkanu, uključujući i Makedoniju zajedno sa Solunom, kao i sve eparhije koje ima SPC na Zapadu, spadaju pod juridikciju rimskog pape, a da carigradskog patrijarha ni jedan sabor ni kanon niti de facto niti de iure, nije imenovao niti novim papom niti zamjenikom pape.
Ipak, imajući gorenavedeno na umu, cjelokupnost i težinu međucrkvenih odnosa, uticaje svjetovnih vlasti, pitanju autokefalije crkve u Makedoniji moramo prići realno, dobro vagajući i međunarodne i unutrašnje prilike, i gledajući naš interes. Mišljenja sam, da problem pod hitno moramo riješiti mi sami sa Makedoncima, ne čekajući ni Moskvu ni Carigrad, praktično i jednostavno. U tom smislu, prvenstveno je apsolutno neophodno udaljiti sve one koji ovom pitanju prilaze ostrašćeno i neobjektivno, ili sa fundamentalističkih bogoslovskih i kanonskih pozicija.
Autokefaliju, definitivno, treba dati, ali pod sledećim uslovima:
1) Ako nam je Carigrad „majka crkva“, to nikako ne znači da je SPC njena maloumna kćerka. Grci i Makedonci moraju da prihvate da Makedonija nije prosto predata srpskoj patrijaršiji na duhovnu brigu i staranje od tadašnje Vaseljenske patrijašije 1920, nego je srpski kralj lično isplatio ogromnu novčanu nadoknadu Carigradu u visini tri državna budžeta. Ako vaseljenski patrijarh želi da napravi poništenje prodaje svojih prava u Makedoniji, najnormalnije bi bilo da prvo vrati tri prosječna makedonska državna budžeta, ako ne Srpskoj crkvi, onda barem porodici Karađorđević. Budući da makedonski državni budžet za 2018. iznosi preko 4 milijarde evra, za očekivati bi bilo da Fanar isplati minimalno 12 milijardi evra. Osim toga, kad već govorimo o novcu bilo bi očekivano da Skopje isplati i sva preostala dugovanja prema patrijaršijskoj kasi od 1958. Ako smo već majke i kćerke, nisu nam kese sestre, kad se već služimo porodičnom terminologijom. U međunarodnim odnosima, sukcesija podrazumijeva ne samo prava nego i obaveze, a jednako postoji i cesija, odnosno da treće lice plati obaveze koje je drugo lice napravilo prema prvom. U tom slučaju bi novac moglo da isplati i samo Skopje.
2) Autokefaliju trebamo dati jedino i isključivo pod imenom Makedonska Pravoslavna Crkva, ne samo jer sami Makedonci to žele, nego prvenstveno jer srpski narod tako naziva naše južne susjede i njihovu teritoriju i njihovu crkvu. Uostalom, aminovanje Makedonske crkve bi predstavljao konačan dokaz, istinske brige vaseljenskog patrijarha Vartolomeja za duhovno stanje Makedonaca i dokaz da je nadišao etnofiletističke podjele, o kojima redovno propovjeda, te da su mu jednako dragi i Makedonci, kao i njihovi protivnici u Atini. Za uspješne pregovore bilo bi dobro da se ispune barem jedan od ova dva uslova, kao znak dobro volje sa njihove strane. Međutim, Vartolomej je već najavio da neće priznati Makedonsku crkvu pod tim imenom, toliko o iskrenim namjerama i brizi za tamošnji narod. Osim ova dva uslova mislim da ne trebamo ništa više ni tražiti.
Za rješenje problema moramo da pokažemo dobru volju, ali i Makedonci moraju da shvate da iako im se čini da su nadomak autokefalije, i bez nas, vrlo lako se mogu naći na gubitničkoj strani i pasti u još veći mrak nego u kojem su sada. Carigrađane je očito ponio momenat, te su, čini se, dobro precijenili i sopstvene snage i podršku koju su očekivali među pomjesnim crkvama. Istom argumentacijom kojom sada napadaju Ruse i Srbe, i rovare po Ukrajini stvarajući duplu jerahiju, odavno napadaju i Atinjane, te pokušavaju da prisvoje tzv. oblasti novih zemalja koje su oslobođene nakon 1912. Ovde vrijedi napomenuti da su 1850. Atini dali nenormalnu i tzv. krnju autokefaliju, jer Atinska arhiepiskopija nema poglavara crkve, nego je to prosto skup episkopa koji su skupljeni u Atini, pa zbog toga im predsjedava atinski arhiepiskop. Toliko o brizi Carigrada o vjekovnom poretku i poštovanju kanona.
Međutim, paralelno sa našim direktnim razgovorima sa Skopjem, SPC ne smije prekidati opštenje ni sa jednom od crkava jer mora učiniti apsolutni napor za očuvanje dosadašnjeg poretka i običaja ponašanja među pravoslavnim crkvama, gasiti vatru i stvarati mir. Eventualno stvaranje paralelne jerarhije od strane Rusa na onim teritorijama koje su do sada držali Grci, bi kratkoročno ekonomski slomio Grke, koji su to i zaslužili, ali dugoročno bi niz raskola i svađa malih i ustinjenih, ogorčenih vjerskih zajednica koje se međusobom glože, stvorio prostor za bolesne tendencije i anomalije u duhovnom životu, pojave malih diktatora, a u konačnici poljuljao vjeru u istinitost i spasonosnost pravoslavne vjere kod običnog čovjeka, koji je ionako indiferentan prema religiji. U takvom stanju najviše bismo stradali mi. Zato bez obzira kako se završi pitanje makedonske autokefalije, SPC mora snažno podržati ne samo dosadašnji poredak i praksu u međupravoslavnim odnosima, koje Carigrad pokušava da promjeni, nego prije svega sve zdrave elemente među Grcima.
Hristova je poruka – novo vino u nove mjehove – i to je ono što mnogi i na Fanaru i u Kremlju ne žele da prihvate.
