Emanuel Levinas
Čovjek, kao subjekt, kao bivstvujuće nije u mogućnosti da se oslobodi zatvorenosti bivstvovanja, vlastitom odgovornošću, tj. sopstvenim Ja opterećenim sobom bez dejstva ljubavne sile koja na scenu dovodi Drugoga kao izbavljajući razrješujući faktor. „Drugi i ljubav su, naprotiv, one snage koje mogu da riješe subjekt iz bivstvovanja.“[1] Levinas uvodi ljubav kao način oslobađanja i obnavljanja, otpuštanja jedne mitske krivice koja potiče od zatvorenosti bivstvujućeg u sebe. Drugi i drugačiji koji stupa u naš život je jedini prozor ka istinskoj slobodi i put ka uspostavljanju sopstvene autentičnosti. Drugi ulazi u naš prostor kao subjekt slobodnog ljubavnog odnosa koji za sobom povlači odgovornost i svetost kao krunu etičkog poimanja stvarnosti.
Sjedinjavanje sa Drugim u ljubavnom odnosu podrazumjeva potpunu bezinteresnost i kraj intencionalnog subjekta.
Kada smo u uvodu, odmah na samom početku ocijenili Levinasa kao filozofa Dobra, neupitno smo uveli u razmatranje ideju ljubavi koja je po mnogima bila i ostala ideja vodilja cjeolupne njegove misli, i ključna komponenta od samog začetka njenog razvoja, pa do završnih formulacija.[2] Strogo gledano, pojam ljubavi, ima svoj tok i razvoj u bogatom Levinasovom opusu, i razlike koje su upečatljive i nemoguće ih je previdjeti, tiču se najprije karakterizacije ljubavi kao erosa ili erotike u ranijim djelima i ljubavi ocrtane kao isključiva odgovornost za Drugoga u kasnoj filozofiji. No, ma koliko neki teoretičari smatrali da između tog ranog „erotizovanog“ pojma ljubavi i kasnijeg potpuno „deerotizovanog“ pojma odgovornosti, koji nastaje kao radikalizacija etičkog, postoji neki jaz, mi bismo ovdje napomenuli da se zapravo radi o istome. O ljubavi, koja postoji da bi naglasila poziciju Drugoga u etičkoj koncepciji Levinasove filozofije. Ta ljubav, naglašeno arhaično biblijska, u svom korijenu nosi hrišćanske postulate i lako ju je povezati sa mišlju Fjodora Dostojevskog.
U Vremenu i drugom, Levinas govori o erosu kao odnosu sa naglašenom etičkim akcentom, ali se u kasnijoj filozofiji, ta distinkcija etičko-ontološko gubi, iako Levinas uvijek ostaje pri stavu da je etičko univerzalnije i bitnije od ontološkog. Erosni, ljubavni odnos, želja, strast, potencija, impuls, u svom posezanju za Drugim, čine jednu uvijek nedovršenu seansu u kojoj Drugi zadržava sva svojstva svoje drugosti i transcendentira nad mogućnošću obuhvatanja i objektiviranja. Ona je, za njega „relacija koja ne ulazi u suprotstavljanje dvaju vrsta istog roda.“[3] Dakle, odnos koji zaštićuje i čuva ono što nas nadilazi, oprisutnjuje ga, ali ga ne ukida uvlačenjem u sopstvo.
U Totalitetu i beskonačnom, Levinas razvija pojam erosa do samog kraja djela koje se završava odjeljkom pod nazivom Fenomenologija erosa, u kome fenomenu erosa pripisuje određene karakteristike koje je do tada striktno izbjegavao, a to su njegova vrlo važna funkcija u procesu saznanja i imanja, koju je on takođe uspješno inkorporirao u prvobitni etički princip na koji se eros od početka odnosio. U kasnijim radovima, naročito u Drugačije od bivstva, eros biva zamjenjen isključivo relacijom odgovornosti za drugoga, koja nije ništa drugo već za Levinasa prihvatljivije ime za, već izlizanu i često pogrešno interpretiranu ljubav. Kroz ljubav u njenom novom pojmovnom ruhu, Levinas uspjeva da iskaže njeno krajnje etičko značenje što mu je bio prvobitni cilj još od početne kontemplacije o erosu.[4]
U tom smislu eros i etika su, kod Levinasa od samih početaka njegovog etičkog promišljanja strogo povezani, jer je eros promišljan etički, a etika izrasta i vrhuni upravo u tom i takvom promišljanju erosa. Eros kao projava slobode, iz sebe povlači sve one Levinasove značajne etičke relacije kao što su: asimetrija, dijahronija i izlazak iz monizma, a koje svoj krajnji domet dobijaju u relaciji odgovornosti.[5]
Ljubav je, dakle, odnos sa vječno skrivenim, što niukoliko ne umanjuje njeno značenje, već je, zapravo, u Levinasovoj misli, postavlja na tron fenomenološke analize odnosa sa Drugim. Kada kaže da je „ono patetično sladostrašća u činjenici da se bude dvoje“[6], Levinas nas upućuje na jednu relaciju koja stvara potrebu, ali ta potreba nema kraj u zadovoljenju, njeno zadovoljenje dalje budi želju („Ljubav je odnos sa Drugim koji se pretvara u potrebu – i koji, u zadovoljavanju potrebe, budi želju“)[7]. Ljubav je, u tom smislu odnos, koji nema svoj kraj u umnoj stvarnosti, koji nikada ne napušta svoju onostranost i ne traži završetak u jednom potčinjavanju razumskom bivstvovanju. Zato je ona, kao takva, uvijek i iznova predmet te Levinasove apriorne etike, ma koliko se ona u njegovom djelu približavala ontologiji i ukazivala na jedno drugačije ontološko sagledavanje.
Fenomen ljubavi ima kod Levinasa nekoliko ključnih termina, ali svi oni u svojoj eksplicitnosti ukazuju na isto Drugo i nemogućnost (u ljubavi), odsustvo želje da ga se obuhvati. Tu se požuda karakteriše kao čisto iskustvo koje je kao ispunjivo usmjereno na ono beskonačno.[8] Ona je budućnost, koja se ogleda u toj drugosti, koju Levinas podvlači kao žensko,[9] u sebi čuva tajnu koja nosi budućnost-[10]
Milovanje je neposredan odnos sa transcendencijom. Ono je vječnotragajući i nesvršeni čin, vječno traženje nepoznatog. Ono je užitak transcedencije, ljubav prema vječnoskrivajućem Drugom, i „očekivanje budućnosti bez sadržaja“.[11] „Milovanje je jedan način bivstvovanja subjekta u kome subjekt u odnosu s jednim drugim ide s onu stranu dodira.“[12]
Eros je temelj etičkog poimanja stvarnosti. On je pokretač traganja za odnosom sa onim što ostaje skriveno. On potresa mišljenje subjekta[13] i čini da se on ne da i ne prepušta mišljenju bivstvovanja. Čini nemogućim zatvaranje u autonomiju subjektivnosti, i povlačenje Drugog u tu zatvorenu imanenciju. Zato je ljubav sa svojim fenomenima požude, milovanja i dodira, tako fundamentalna u opiranju ontološkoj zatvorenosti. „U požudi“, kako Levinas kaže, „Drugi jeste ja, ali razdvojen od mene.“[14] Ljubav je, dakle, u svim svojim projavama, uvijek usmjerenost na Drugo kao Drugo, bez mogućnosti objašnjenja. Ta usmjerenost je zapravo uslov, koji prethodi svakom razumijevanju i određuje njegovu strukturu. Ljubav je potencijal za traganje, ali ne i za pronalaženje u strogo ontloškom smislu. „Bez ljubavi prema nekom stalnom Drugom, bez opsjednutosti, bez prilagođavanja objektu, koji dovodi u pitanje prethodno dane identitete, traganje ipak može biti uzaludno, uzaludno zato što se zadovoljava pogrešnim rezultatom.“[15]
Rezulat, dakle, ljubavnog traganja, nikada nije ispunjenost u zatvorenosti bivstvovanja, niti pronalaženje apsolutne ljepote i skladne jedinstvenosti. No, to za Levinasa nije neuspjeh, jer erotsko se ne može okarakterisati pojmovima shvatiti, posjedovati ili saznati. U erosu nema ničega od svega toga, ali nema ni neuspjeha svega toga.[16]
Odnos sa Drugim u ljubavi, nikada nije sjedinjenje, ono je odnos sa odsustvom, tj. sa budućnošću, ili kako to Levinas formuliše – „horizont u kome će moći da se konstituiše jedan personalni život, koji smo ranije nazvali pobjeda nad smrću.“[17]
Odvažiću se da kažem da se već u ovoj tački, u Vremenu i Drugom, Levinasova etika kroz pojam erosa, kojim je moguće nadići smrt, zapravo približava ontološkim vodama, tj. etika polako dobija obličje ontologije, tj. dešava se jedna reafirmacija ontologije[18] u mišljenju Emanuela Levinasa, od koje on pravi jasnu distinkciju, insistirajući na prevlasti etike, kao živonosnije i jedine moguće da prenese teret odgovornosti kao prioritetni pojam njegove filozofije.
Način postojanja stvari, prethodi samom postojanju, u smislu da način na koji stvar postoji čini etiku i prethodi i ima prioritet u odnosu na to da stvar jeste. U toj tački Levinas se istovremeno i približava jednoj hrišćanskoj i svetootačkoj ontologiji, ali samom svojom potrebom da izbjegne ontologiju kao takvu pravi i odmak od nje. Prema Hrišćanskoj ontologiji Bog jeste, upravo zato što postoji na određen način, on jeste kao ličnost, a to podrazumjeva „promjenu mislećeg subjekta u izraz nekakvog univerzalno-egzistencijalnog odnosa, u činjenicu ek-staze (izlaženja) iz objektivnog poimanja u univerzalno egzistencijalni odnos.“[19]
Levinas naglašavajući da je etika uzvišenija i ontološkija od ontologije, zatvara sebe i svoj etički diskurs, reći ćemo, najprije iz jednog straha i razočarenja u ono što je po njemu uslijedilo iz insistiranja na prevlasti ontologije. Zato, ni sama ljubav, koja je prije svega i po samoj svojoj suštini jedno transcendentiranje i prevazilaženje sopstva, ne može da zadobije ontološki smisao. Čak i prilikom tumačenja Hristove zapovijesti o ljubavi, koju, uzimajući, kako sam kaže jedan odvažan prevod, tumači vrlo ontološki, on insistira na čisto etičkom poimanju stvari. Kada tumači stihove Ljubi bližnjega svoga kao samoga sebe, Levinas ih prevodi kao Ljubi bližnjega svoga koji je ti sam. Taj odvažan prevod nastaje kao posljedica gledanja na Bibliju kao cijelinu, što je za njega, osnovni preduslov ispravnog tumačenja. Takav prevod u sebi nosi jasnu ontološku crtu, i naznačava da zapravo taj Drugi čini da ja jesam ono što jesam. Levinas kaže da je Biblija prioritet drugoga u odnosu na mene[20] i Hristovu zapovijest vidi kao ukaz na taj prioritet, ukazujući da bez drugoga ni ja ne postojim. No, iako meni daje postojanje za Levinasa Drugi uvijek ide prije, Drugi je važniji, „u drugome uvijek vidim udovicu i siroče“, i ta asimetrija relacije jeste ono što stavlja etiku u prvi plan. Ili kako to Levinas suptilno, ali savršeno jasno dočarava: „Samo jedno ranjivo ja može ljubiti bližnjega svoga.“[21]
Istinski eros je susret sa Drugim, sa ženskim, uvijek beskonačno drugačijim, u kojem nema uzajamnosti. Ono se istovremeno i bezrezervno daje i povlači u svoju tajnovitost. Povlači se u „tajnu koje se ne može dokopati ni romantika, ni poezija, niti bestidna brutalnost.“[22] Eros nema moć, on ne želi ništa, nema projekt ili plan, cilj koji se ostvaruje u znanju ili sjedinjenju, on je samo obuzetost Drugim i njegovom ranjivošću.
U promišljanjima o erosu, plodnost, smrt i očinstvo, služe Levinasu da istakne jednu drugost i jedno dvojstvo u egzistenciji. Kako on, naglašava, samo egzistiranje postaje dvojno.[23] I ta dvojnost, ostaje kao temelj, kasnijom filozofijom utvrđene asimetričnosti relacije i njome povedene prioritetnosti etike.
Izvor: Stojana Valan, Dostojevski i pojam odgovornosti kod E. Levinasa, Banja Luka: Art print, 2019, 27-35
[1] Krevani, Volfgang N., „Promjena pojma bivstvovanja kod Levinasa“, Luča, 28/29 (2003), 78.
[2] Up. Maraš, Srđan, Eros i odgovornost – Levinasova „an-arheologija ljubavi“ (doktorat, 2013), 1.
[3] Levinas, Emanuel, Vrijeme i Drugo, Podgorica: Oktoih, 1997, 67.
[4] Up. Maraš, „Uloga erosa u opštoj ekonomiji bivstvovanja kod Levinasa“, Luča, 26, (2009), 67
[5] Up. Ibid, 68.
[6] Ibid, 68.
[7] Raušer, Jozef, „Fenomenologija erosa kod Emanuela Levinasa“, Filozofska istraživanja, 93 (2004): 527.
[8] Up. Ibid, 527.
[9] Up. Levinas, Vrijeme i Drugo, 66.
[10] Up. Raušer, „Fenomenologija erosa kod Emanuela Levinasa“, 527.
[11] Levinas, Vrijeme i Drugo, 72.
[12] Ibid, 72
[13] Up. Raušer, „Fenomenologija erosa kod Emanuela Levinasa“, 529.
[14] Levinas, Emanuel, Totalitet i beskonačno, Beograd: Jasen, 2006, 389.
[15] Raušer, „Fenomenologija erosa kod Emanuela Levinasa“, 530.
[16] Up. Levinas, Vrijeme i Drugo, 72.
[17] Ibid.
[18] Up. Maraš, Eros i odgovornost, 4.
[19] Hristo Janaras, Ličnost i Eros, Novi Sad: Beseda, 2009, 30.
[20] Levinas, Emanuel, „Pitanja i odgovori“, u: Kad Bog upada u mišljenje, Trebinje: NIP Glas Hercegovine, 2008, 119.
[21] Ibid, 119.
[22] Šplet, Johan, „Iskustvo Boga na licu Drugog“, Luča, 28/29 (2003), 147.
[23] Up. Levinas, Vrijeme i Drugo, 76.
