Kiril Govorun
Arhimandrit Kiril Govorun, klirik Moskovske eparhije Ruske Pravoslavne Crkve, vanredni je profesor na Bogoslovskim studijama Lojola Marimaunt Univerzitet u Los Anđelesu i izvršni direktor Hafington Ekumenskog instituta. Diplomirao je na Bogoslovskoj akademiji u Kijevu i Nacionalnom Univerzitetu u Atini. Svoje doktorske studije okončao je na Daram (Durham) univerzitetu, pod rukovodstvom o. Endrju Lauta. Bio je predsednik Odeljenja za spoljne odnose Ukrajinske Pravoslavne Crkve (Moskovske patrijaršije [MP]), prvi zamenik predsedavajućeg Obrazovnog odbora Ruske Pravoslavne Crkve, a kasnije naučni saradnik na Jejl i Kolumbija univerzitetu, kao i prodekan Teološke akademije Sveti Ignjatije u Švedskoj. Objavio je više knjiga na različitim jezicima: Politička pravoslavlja: nepravoslavlja Crkve (Political Orthodoxies: The Unorthodoxies of the Church Coerced, Minneapolis: Fortress, 2018); Ukrajinska javna teologija (Ukrainian Public Theology, Kyiv: Dukh і Litera, 2017, na ukrajinskom), Skele Crkve: Ka post-strukturalnoj eklisiologiji (Scaffolds of the Church: Towards Poststructural Ecclesiology, Eugene, OR: Cascade, 2017; ukrajinski prevod objavljen 2018); Čuda Svepravoslavnog sabora (Moscow: Christian Book Club, 2016, na ruskom); Meta-eklisiologija: Hronike Crkvene prisutnosti (New York: Palgrave Macmillan, 2015; ukrajinski prevod objavljen 2017); Od Antiohije do Siana: evolucija „nestorijanstva“ (From Antioch to Xi’an: an Evolution of ‘Nestorianism’, Hong Kong: Chinese Orthodox Press, 2014, na kineskom); Volja, akcija i sloboda: Hristološke kontroverze u sedmom veku (Will, Action and Freedom: Christological Controversies in the Seventh Century, Leiden – Boston: Brill, 2008). Za naš sajt govori o situaciji u Ukrajini, pozicijama Vaseljenske i Moskovske patrijaršije, budućoj Ukrajinskoj Pravoslavnoj Crkvi itd.
U knjizi Skele Crkve (The Scaffolds of the Church) jedna od vaših glavnih teza jeste da su autokefalija i autonomija u prošlosti korišćene kao alati emancipacije naroda i crkve. U kom smislu Ukrajina potrebuje emancipaciju, 27 godina posle nezavisnosti?
– Zaista, posle mojih istraživanja istorijske evolucije autokefalije, došao sam do zaključka da postoji potpuna razlika između ove institucije u njenim srednjovekovnim i modernim izdanjima. Srednjevekovne autokefalije su primenjivane kako bi se izgradile imperije. Takvi su bili autokefalni pokreti u srednjevekovnoj Bugarskoj, Srbiji i Moskoviji koji su zapravo izazivali Rimsko (Vizantijsko) carstvo i pokušavali da ga zamene svojim sopstvenim imperijama. Kako bi postigli ovaj cilj, oni su upotrebili instrument autokefalije. U moderno doba, kada su se Srbija i druge balkanske nacije borile za emancipaciju od Otomanskog i Habsburškog carstva, one su ponovo posegnule za instrumentom autokefalije. Ovoga puta, pak, autokefalija nije bila instrument za izgradnju imperija, nego naprotiv, instrument za njeno uništenje – tj. autokefalija je postala postrojenje za izgradnju nacija. Srpske i bugarske autokefalije su evoluirale od imperijalnog ka anti-imperijalnom, ali je ruska autokefalija ostala ista kao i u srednjevekovlju. Štaviše, i u moderno doba, ona nastavlja da doprinosi izgradnji imperije. Iz ruskog ugla, Ukrajina je ugaoni kamen svakog ruskog neo-imperijalnog projekta. U ovoj perspektivi, Rusi mogu podržati samo svoju sopstvenu autokefaliju, ali ne mogu da prihvate ukrajinsku. Kada je Rusija otpočela svoju agresiju protiv Ukrajine 2014. godine, Ukrajinska pravoslavna crkva (MP) je ostala jedina ruska imperijalna ispostava u Ukrajini. Iz tog razloga, većina ljudi u Ukrajini veruje da emancipovanje od neo-sovjetske imperije, zahteva da imaju svoju pravoslavnu crkvu kao autokefalnu. Tipološki, ukrajinsko rezonovanje o autokefaliji identično je srpskom ili drugim balkanskim opravdanjima autokefalije u 19. veku. Jedina razlika između ukrajinskog i srpskog slučaja jeste da je prva odložena.
Ukoliko Carigrad pošalje Tomos o autokefaliji, koja crkvena struktura će ga primiti? UPC (MP), UPC (Kijevske patrijaršije [KP]), UPC? Koliko mi je poznato, UPC (MP) kao jedina kanonska crkva nije poslala takav zahtev, uživajući autonomiju u ovom trenutku.
– Pojedini episkopi UPC (MP) potpisali su peticiju vaseljenskom patrijarhu za davanje Ukrajinskoj crkvi autokefalije. Takve peticije su Fanaru upućene i od drugih ukrajinsko-pravoslavnih jurisdikcija. Tomos autokefalnosti bio bi odgovor na ove zahteve. Međutim, on neće biti dat niti jednoj crkvi koja je molila za autokefaliju, nego novoj crkvenoj strukturi. Ova struktura biće osnovana kao potpuno nova – na saboru. Na saboru u kojem će učešće uzeti episkopi svih ukrajinskih crkava. Stoga, ovo neće biti legitimizacija šizme, kao što to tvrde neki ruski protivnici ukrajinske autokefalije, jer niti jedna šizmatička grupa neće biti prepoznata. Drukčije, ove grupe će biti poništene odlukom episkopa, koji će formirati novu zajednicu. Ta nova zajednica će zapravo primiti Tomos i na osnovu Tomosa oni će izabrati svog poglavara.
Ukoliko se autokefalija bude dala jednom novom crkvenom entitetu, ipak nam ostaje UPC (MP) kao priznata od svih pravoslavnih danas? Da li to znači da ćemo biti suočeni sa situacijom kakvu imamo u dijaspori – više kanonskih jurisdikcija na istoj teritoriji: jedna kanonska u očima Moskve, a druga u očima Carigrada. Nisam siguran koliko je način crkvenog organizovanja u dijaspori doveo do neke emancipacije pravoslavnih na tom prostoru? Da li se plašite da možda ista sudbina možda ne čeka i Ukrajinu, ukoliko bude uređena po tom modelu, tj. da će više biti područje konflikta, a manje područje emancipacije?
– Kao što sam ranije objasnio, autokefalija neće biti data niti jednoj postojećoj šizmatičkoj grupi u Ukrajini, nego novoj Crkvi. Istovremeno, potpuno ste u pravu, jurisdikcija Moskve će da nastavi da postoji u Ukrajini. Takođe, u pravu ste kada kažete da će ovaj model da podseća na situaciju u dijaspori. Po mom sudu, model dijaspore sa mnoštvom jurisdikcija na jednom mestu nije idealan, ali je emancipatorski za parohije. Zajednice koje mogu da biraju između dve kanonske jurisdikcije, imaju osećaj manjeg pritiska od administrativnih vlasti Crkve. Ovaj model je manje zlo nego postojeći model gde milioni pravoslavnih vernika u Ukrajini ostaju van kanonskog okvira. Posle 2014. godine, hiljade verujućih je napustilo kanonsku UPC (MP), jer je ona implicitno podržavala rusku agresiju protiv Ukrajine. Neki od njih su otišli u Grko-katoličku crkvu, neki u različite šizmatičke zajednice, a samo nekolicina je napustila Crkvu u potpunosti. Smatram da upravo ovo postaje veliki pastirski problem koji konstituiše glavnu brigu za Vaseljensku patrijaršiju. Vaseljenska patrijaršija, dotičući ukrajinski problem, imala je dva loša izbora te je izabrala najmanje loše rešenje. Ovo rešenje nije dobro, ali je svakako bolje nego zadržavanje status quo.
U vašoj knjizi #Kunstkamera Velikogo i Užasnogo niste poštedeli kritike ni jednu Crkvu koja je uzela učešće na Kritskom saboru 2016. godine? Rekao bih čak da je Vaša kritika Carigradske patrijaršije više nego očigledna. Da li ste promenili svoj stav prema Carigradskoj patrijaršiji u međuvremenu, verujući da bi vaseljenski patrijarh trebalo da ima više moći u unutar-pravoslavnim odnosima?
– Kao crkveni istoričar, ne mogu idealizovati Vaseljensku patrijaršiju. Pa ipak, u sadašnjoj svepravoslavnoj situaciji, verujem da Carigrad ima istorijsku ulogu da izvlači crkve iz, da tako kažem, ćorsokaka u kojem su se sada našle. Potpuno mi je jasno da većina Pravoslavnih crkava danas više brine o svojim korporativnim interesima, nego li o svepravoslavnom jedinstvu i solidarnosti. Upečatljiv primer ovoga jeste upravo njihov stav u vezi sa nedavnim ratovima u Gruziji i Ukrajini. Jedini ratovi koje smo imali u Evropi na početku 21. veka bili su ratovi između pravoslavnih naroda: Rusi i Gruzijci 2008. godine i Rusi i Ukrajinci 2014. godine. Malo pre toga postojali su ratovi koji su usledili nakon raspada Jugoslavije. Kao unutar-pravoslavni konflikti, oni moraju biti od velikog interesa za sve Pravoslavne crkve. Pa ipak, gotovo sve Pravoslavne crkve su zatvorile oči pred ovim konfliktima. Jedino je Vaseljenska patrijaršija napravila iskorak i sugerisala da se nešto uradi po ovom pitanju. Smatram da je ovo od izuzetne važnosti za globalno pravoslavlje i Vaseljenska patrijaršija je dokazala da je potpuno dorasla svojoj istorijskoj ulozi.
Znamo iz istorije da je gotovo svaka Crkva koja je tražila autokefaliju u prošlosti, bila ubačena u dug i bolan proces, ispunjen sukobima i šizmama. Verujete li da su pravoslavni u 21. veku pozvani da konačno nauče da vode dijalog kako proces dobijanja autokefalije ne bi implicirao konflikte od samog početka? Ili je proces zadobijanja autokefalije dokaz naše nesposobnosti da razgovaramo i diskutujemo o problemima kao pravoslavni hrišćani?
– Procedure oko autokefalije su gotovo identične procedurama sabornosti: mi verujemo da su ove stvari važne našim crkvama, ali nismo u stanju da ih izvedemo do kraja na miran način. Skorašnji Svepravoslavni sabor (Panorthodox council) jeste dobar dokaz u prilog ovoj tezi – sve pravoslavne Crkve su u pripremi ovog Sabora barem od 60ih godina prošlog veka, pa ipak neke od njih su na kraju odbile učešće u poslednjem trenutku. Mislim da onog trenutka kada budemo u mogućnosti da praktikujemo sabornost i prihvatimo autokefaliju sa više razumevanja i manje borbi, tek onda možemo tvrditi da pravoslavni svih naroda jesu jedna Crkva – ne samo na rečima, nego i delima.
U jednom od vaših intervjua za Euromaidan Press pomenuli ste mnoge pokušaje Ukrajinaca da imaju svoju Crkvu. Tako ste pomenuli pokušaj od 1917–1923, ali istovremeno izbegli ste da pomenete pokušaj iz 1941–1945. godine? U oba slučaja, Ukrajina je bila pod nemačkom okupacijom? Da li je pokušaj zadobijanja autokefalije od 1941–1945. značajan u borbi za ukrajinskom autokefalnošću?
– U nekim drugim člancima i poglavljima bavio sam se ukrajinskom borbom za autokefaliju u toku perioda nacističke okupacije Ukrajine. U tom periodu, borba je bila podržana od strane Poljske Pravoslavne Crkve, koja je 1924. godine dobila autokefaliju od strane Vaseljenske patrijaršije. Bitno je uočiti da su nacisti bili protiv autokefalističkog pokreta u Ukrajini. Verovali su da je ovaj pokret pomogao ukrajinskoj pobunjeničkoj armiji koja se borila na dva fronta: protiv nacista i protiv komunista. Nacisti su radije podržavali pokret „autonomije“ koji je želeo da zadrži odnose sa Moskvom, a protiv mešanja Vaseljenske patrijaršije u ukrajinsku situaciju. Kao što se može videti, pokreti „za“ i „protiv“ autokefalije Crkve u Ukrajini nisu se mnogo promenili od tog vremena.
Kako vidite svoju ulogu u procesu ukrajinske crkvene autokefalije? Da li sebe doživljavate kao posrednika koji donosi dijalog ili nekoga ko se bori za emancipaciju?
– Doživljavam sebe, pre svega, kao posrednika u procesu zbližavanja između antagonistički nastrojenih crkava. Pokušao sam da igram ovu ulogu još pre deset godina, još dok sam vodio Odeljenje spoljnih poslova UPC (MP). Tako sam 2009. godine najavio početak dijaloga između UPC MP i UPC KP. Tri dana posle te najave sam sklonjen u Moskvu. Za mene je to jasna indikacija da Ruska Pravoslavna Crkva ne želi iskren dijalog između crkava u Ukrajini. Moskovska patrijaršija je tako ostavila prazninu koju sada Carigradska patrijaršija popunjava.
