Interakcija religije i nauke

Govor Svjatjejšeg Patrijarha Kirila na susretu sa naučnicima u Sarovu[1]

Dragi učesnici našeg sastanka, srdačno vas sve pozdravljam i čestitam 70. godišnjicu od dana osnivanja Ruskog federalnog atomskog centra.

Pomenuti istraživački institut bez sumnje jedan je od ključnih naučnih centara koji obezbjeđuju sigurnost naše Otadžbine. Datum koji obilježavamo danas[2] usmjerava našu pažnju ne samo ka vojnoj zaštiti Rusije od spoljnih prijetnji, nego i ka razrješenju nekih religijsko-filosofskih pitanja. Posebno bih želio istaći da je jubilej Sarovskog instituta povezan sa činjenicom koegzistencije i interakcije naučnog i duhovnog centra. Ova činjenica direktno se tiče složene i razgranate teme uzajamnih odnosa religije i nauke, vjere i znanja.

Naučna akademska tradicija nas uči da ne treba žuriti sa generalizacijama.

Predivna tradicija. Mnoge greške u prošlosti, a i danas, nastale su imajući za svoj uzrok upravo težnju ka generalizacijama; što je moguće prije, bez posebnih istaživanja materijala koji se posjeduju i bez pokušaja da se načine pažljivi kritički uvidi. To je posebno opasno kada se moguće generalizovanje dotiče kompleksnih pitanja, kao što je to, bez sumnje, pitanje odnosa religije i nauke. Tema je veoma važna zbog toga što se religija pokazuje kao fenomen od ogromnog značaja za većinu stanovništva planete, a nauka kao osnovni fenomen koji obezbjeđuje progresivan naučno-tehnološki razvoj savremene civilizacije. Razmatrajući ovo pitanje treba se čuvati pojednostavljenih tumačenja sa kojima smo se, nažalost, susretali u bliskoj prošlosti. Tako se utvrdio neumitan sukob između religije i nauke, zbog navodno nepomirljivog antagonizma između njih.

Jedna od najrasprostranjenijih zabluda, koja je proizašla iz sličnih pojednostavljenih tumačenja, jeste ona da se nauka bavi činjenicama, razumom i promjenama nabolje, a religija – fikcijom, vjerom i vječnim istinama. Otuda, kako iz ove teze slijedi, nauka i religija se, navodno, uvijek nalaze u nepremostivom konfliktu.

Dovoljno je da se zamislimo da bismo shvatili očigledne stvari: ako bi, tako shvaćena, nauka bila skup neospornih činjenica koje se progresivno i postepeno akumuliraju, onda u istorija nauke ne bi postojali unutrašnji konflikti. Ali mi znamo da to nije tako. Praktično je svaka naučna novina protivrječna po svojoj prirodi i uvijek izaziva oštre diskusije.

Poznati istoričar i filosof nauke HH vijeka, Tomas Kun,[3] bio je mišljenja da su stare i nove naučne tačke gledišta „nesamjerljive“, jer ne postoje definitivni kriterijumi racionalnosti za određenje naučnog znanja. Štaviše, Kun je smatrao da između različitih naučnih paradigmi ne postoje zajedničke osnove (npr. između antičke i novovjekovne nauke).

U vezi sa tim, sjećam se izjave akademika Vladimira Ivanoviča Vernadskogo: „Bila bi velika greška posmatrati borbu Kopernika i Njutna i njihovih sistema sa Ptolomejem, kao borbu između dva pogleda na svijet, naučnog i onog nauci stranog; to je unutrašnja borba među predstavnicima jednog, naučnog pogleda na svjet“.[4] I Ptolomej i Kopernik su pripadali nauci i to je bio spor unutar same nauke.

Iako su se kroz istoriju čovječanstva odnosi između religije i nauke razvijali veoma različito, religijski i naučni načini razumjevanja i shvatanja svijeta ne protivrječe jedan drugome – u onom smislu u kome jedno drugom ne protivrječe nauka i umjetnost, religija i umjetnost.

Možemo reći da su religija, nauka i umjetnost različiti načini shvatanja i razumijevanja svijeta i čovjeka, poznavanja svijeta od strane čovjeka. Svaki od njih ima svoj instrumentarijum i svoje metode poznanja, i oni daju odgovore na različita pitanja. Nauka, na primjer, odgovara na pitanja „kako?“ [načina] i „zašto?“ [uzroka]. Religija – na pitanje „radi čega?“ [smisla]. U centru religijskog saznanja je problem smisla života i odnosa prema smrti. Ako se nauka bavi pitanjem kako se na Zemlji pojavio organski život, onda se religija bavi pitanjem radi čega se pojavio život. Naivno je čitati knjigu Postanja kao udžbenik antropogeneze, ali je jednako kotraproduktivno u udžbenicima biologije ili fizike tragati za odgovorom na pitanje smisla života.

Kao još jedna popularna i rasprostranjena zabluda javlja se sljedeća tvrdnja: nauka i religija ne samo da dopunjuju jedna drugu, nego su jedna drugoj nužne. Religijski stavovi, u skladu sa ovom tezom, jesu stimulans za naučne aktivnosti, a naučni podaci mogu pomoći da se religija očisti od nepotrebnog formalizma i simvolike. Uvjeren sam da je to takođe pojednostavljivanje i ono je povezano sa preispitivanjem interakcije religije i nauke. To preispitivanje je izazvano, kao prvo, novim razumijevanjem uloge religije u savremenom svijetu; kao drugo, preispitivanjem sadržaja i mjesta nauke posle niza otkrića u HH vijeku.

Ovdje, s jedne strane, u ulozi pojednostavljivača istupaju naučnici koji ne tvrde tek da nauka ne protivrječi religiji, nego da su one dužne uzajamno djelovati – kao projave jednog poretka, gotovo kao naporedne discipline. U takvom pristupu, nauka postaje kvazireligija, a religija – kvazinauka. Glavni cilj interakcije nauke i religije pri takvom razumijevanju, postaje pokušaj stvaranja nekog opšteg religijsko-naučnog jezika.

Takav pristup ne predstavlja samo uprošćavanje, nego je i pogrešan. Tako dolazimo do toga da ako se ranije pokušavalo dokazati da Bog ne postoji, jer ga nisu vidjeli kosmonauti, sada, figurativno govoreći, uz pomoć tih kosmonauta pokušava se dokazati da Bog postoji. Drugim riječima, metodologija se nije promijenila, promijenio se samo predznak: sa minusa na plus.

S druge strane, neki od religijskih apologeta previše su revnosni u pokušajima da nauku privuku na „svoju stranu“. I evo, već se susrećemo sa gledištem da je savremena fizika skoro najbolji dokaz i postojanja Boga i stvaranja svijeta itd. Ponavljam: slična razmišljanja nisu lišena interesantnosti i korisnog sadržaja (npr. kako simbolički opis stvaranja svijeta korelira sa teorijom velikoga praska ili sa naučnom idejom pojave svijeta ni iz čega, iz neke tačke koju je nemoguće ni izmjeriti ni odrediti). Ali ne treba zaboraviti da se nauka sve vrijeme mijenja, i da nauka budućnosti može opovrgnuti današnju nauku, kao što su u svoje vrijeme teorije Alberta Ajnštajna preosmislile one klasične mehanike. Ovdje bih kao primer naveo Borov princip komplementarnosti,[5] koji je odigrao važnu ulogu ne samo za nauku HH vijeka, nego i za religijsku filosofiju. Upravo zbog toga, ne govorim toliko o tome da su takvi pristupi sasvim pogrešni, koliko o tome da oni previše uprošćavaju realne odnose koji postoje između religije i nauke.

Ipak, važno je da hrišćanski apologeti ne gube osjećaj za mjeru i da imaju na umu da ukoliko bi se istina religije otkrivala veličinom razuma, tada bi hrišćanstvo bilo drugačije. Jevanđelje nam govori nešto drugo: „Blaženi čisti srcem, jer će Boga vidjeti“ (Mt 5, 8).

Razlika između naučnog i religijskog aparata i nemogućnost njihove mehaničke „konjugacije“ uopšte ne znači njihovu nekompaktibilnost. Nauka i religija bezuslovno dopunjuju jedna drugu u stvaranju opšte slike naših saznanja o svijetu, čineći je obimnijom i svjetlijom. Samo, ta cjelovita slika ne uklapa se u potpunosti ni u naučne okvire, niti u okvire stvarnih religijskih uvjerenja. Drugim riječima, to uzajamno dopunjavanje ne odvija se ni na polju nauke (tj. religijski argumenti ovdje ne važe, iako dugujemo mnogo naučnih otkrića vjerskoj intuiciji naučnika) ni na polju religije (nauka ne služi za to da direktno potvrđuje religijske istine, iako se i to dešava). Nauka daje odgovore na svoja pitanja, a religija na svoja. I što više čovjek ima odgovora, to je bogatija njegova predstava o svijetu, Bogu i sebi samom.

Još jedna teza o kojoj se rijetko govori, a koja je veoma važna: za sekularizaciju društva odgovorna je najviše nauka. Ovo čak nije ni uprošćavanje, ovo jednostavno nije istina.

Protiv ovoga govori i sama istorija nastanka nauke koja svjedoči o tome da je savremena nauka oformljena prije svega kulturnim kontekstom evropske religijsko-filosofske misli, da je sav intelektualni razvoj povezan sa hrišćanskom metafizikom i hrišćanskim promišljanjem o uređenju svijeta: a to je odbacivanje mnogobožačke mitologizacije kosmosa, priznanje principijelne mogućnosti stvaranja (tj. početka svijeta kao prostor-vremena), postojanja ne mnoštva bogova, nego Jednoga Boga Tvorca, koji je svijetu dao zakone, koje se može nastojati dosegnuti čovječijim razumom itd.

Zapravo, uzrok sekularizacije nije u samom naučnom razvitku nego u ideologiji koja na njega poziva, koja je u zapadnoj istoriji blisko povezana sa prosvetiteljskim kultom razuma, a kasnije je dobila oblik takozvanog scijentizma – tj. ideološke pozicije koja vjeruje u nauku kao najviše kulturno blago kadro da razrješi ma kakva pitanja postojanja itd.

Lažnost te pozicije potvrđuje i činjenica religijskog obnove u zemljama i društvima gdje ne postoje nedostaci u nauci, obrazovanju i tehnologijama zasnovanim na toj nauci. Posebna duhovna obnova u poslednjim decenijama u našoj državi i drugim državama istorijske Rusi, interakcija naučne i religijske zajednice; napokon, činjenica koegzistencije i plodonosne saradnje hrišćanskog i naučnog centra u Sarovu, posebno je izražena u aktivnostima Duhovno-naučnog centra, čiji rad  pažljivo pratimo.

Crkva se danas ne brine toliko o naučnom istraživanju po sebi, niti o konkretnom sadržaju novih naučnih razvoja, koliko o tome da li se nauci posvećuje zaslužena pažnja u našem društvu i državi. Prije svega, naša pažnja usmjerena je na oblast obrazovanja. Crkva je bezuslovni saveznik naučne zajednice po pitanju obrazovanja, razvijanja i osnaživanja nauke, po pitanju potrebe za sveobuhvatnom i širokom podrškom naučnoj i stručnoj zajednice, kako od strane države, tako i cijelog društva.

U društvu postoji velika briga po pitanju stanja nacionalnog obrazovanja u cjelini. Vi ste vjerovatno čuli za obnovljenje rada Društva ruske književnosti, na čijem se čelu, po predlogu Predsjednika Rusije V. V. Putina, nalazim. Mi se nadamo da će ta neutralna i dobronamjerna platforma profesionalaca i eksperata pomoći da se značajno izmjeni situacija sa predavanjima ruskog jezika i književnosti u našim školama.

Poznato je da u današnje vrijeme u društvu postoji diskusija o stanju nacionalnog obrazovanja koje u nepotpunoj mjeri formira kod učenika cjelovitu sliku svijeta.

Siguran sam da kombinacija humanističkog obrazovanja, uključujući religijsko obrazovanje, sa istinskim naučnim obrazovanjem, otvara priliku da se vidi istinski potpuna slika svijeta, što je percepcija koja, zauzvrat, može da formira kompletnu, duhovno jaku ličnost.

U svijetu intezivnog razvoja tehnologijâ, zasnovanih na naučnom znanju, veoma je važna moralna odgovornost naučnika. Prije nekoliko decenija, govoreći o mogućim opasnim posljedicama naučnog napretka, mislili smo prije svega na nuklearne tehnologije. Ali sada su se pojavili veći problemi, koji su povezani sa biotehnologijom, brzim razvojom informacionih tehnologija, stvaranjem virtuelne realnosti, formiranjem sveobuhvatnih baza podataka, kontrole i registracije ljudi, čije nenamjensko korišćenje može ugroziti slobodu čovjeka i njegova građanska prava.

Važno je razumjeti: sama tema posljedica naučno-tehnološkog razvoja bezuslovno ima moralnu komponentu. Ona je neraskidivo vezana sa predstavama o dobru i zlu, sa sposobnošću da se odvoji štetno od korisnog. I ovdje je prirodno polje objedinjavanja napora nauke i religije.

Izražavam iskrenu nadu da će interakcija Crkve i naučne zajednice ojačati našu Otadžbinu i da će naši zajednički napori donijeti korist ruskom narodu.

Zahvaljujem vam na pažnji.

 

Izvor: „Slovo Svяteйšego Patriarha Kirilla na vstreče s učenыmi v Sarove“, www.patriarchia.ru, 1.8.2016.
Prevod: Nemanja Đureinović

 

 

[1] Prvog avgusta 2016. godine u kupolnoj sali palate Uspenjskog muškog manastira Sarovske pustinje u okviru okruglog stola „Vjera i nauka –zajedničko djelovanje na korist Rusije“ odigrao se sastanak Svjatjejšeg Patrijarha Moskovskog i cijele Rusije Kirila sa ruskim naučnicima.

[2] 1. avgust je dan na na koji je Njemačka 1914. napala Rusiju – prim. prev.

[3] Tomas Kun (Thomas Samuel Kuhn) (1922–1996) – američki istoričar i filosof. Najpoznatijim radom T. Kuna smatra se Struktura naučnih revolucija (1962), u kome se razmatra teorija o tome da nauku treba posmatrati ne kao postepeno razvijajuće i akumulirajuće znanje usmjereno ka istini, nego kao pojavu koja prolazi kroz periodične naučne revolucije koje on u svojoj terminologiji naziva „smjenama paradigmi“. Tok naučne revolucije po Kunu: 1) normalna nauka – rutinski svakodnevni rad naučnika, dejstvujućih u okvirima neke od paradigmi; svako novo otkriće objašnjava se sa pozicije dominantne teorije; 2) izvanredna nauka – kriza u nauci; pojava neobjašnjivih činjenica; pojava alternativnih teorija koje objašnjavaju anomalije; koegzistencija mnogo suprostavljenih naučnih škola; 3) naučna revolucija – formiranje nove paradigme.
Knjiga Struktura naučnih revolucija jedna je od najcitiranih knjiga u cijeloj istoriji nauke.

[4] Vernadski V. O. O nauci, Izdavački centar «Feniks» 1997, 23.

[5] Princip komplementarnosti (Nilsa Bora) – jedan od najvažnijih principa kvantne mehanike, koji je postao jedan od najvažnijih metodoloških i heurističkih principa nauke uopšte. Prema tom principu, za potpuno opisivanje kvantno-mehaničkih pojava neophodno je primjeniti dva uzajamno isključiva (dopunska) skupa klasičnih pojmova (koncepata), čija kombinacija daje iscrpljujuću informaciju o tim pojavama kao holističkim. Tako se kvantnoj mehanici u kao komplementarne javljaju prostorno-vremenska i energetsko-impulsna slika. Princip je formulisao danski teoretičar fizike Nils Bor 1927. godine. Primjena principa komplementarnosti kroz vrijeme dovela je do stvaranja koncepta komplementarnosti, koji obuhvata ne samo fiziku, nego i biologiju, psihologiju, kulturologiju, i ljudsko znanje u cjelini.