Foto: Nedeljnik
2. Iz navedenog možemo sagledati šire obzorje doprinosa Žarka Vidovića razvoju „pravoslavlja srpskog stila”, kako je etos svetosavlja označio episkop ohridsko-žički, Nikolaj (Velimirović 1881–1956). Kao hrišćanski filosof pravoslavne provenijencije, Vidović u gotovo svim radovima ili tvrdi ili pretpostavlja, kao noseći stav, da je u egzistencijalnom smislu u istoriji pojedinca i zajednice susret sa Bogom moguć, i presudno određujuć za pristup glavnim vrednostima kakve su istina, krasota, dobro i smisao – radost, i da se taj događaj odvija pre svega kroz liturgijsko zajedničarenje. Upravo Liturgija otkriva relacionog Boga koji sa svojim stvorenjem komunicira po načelima slobode i ljubavi – interpersonalno, što istoriju otkriva kao liturgijsko-tragedijski prostor dijaloga u kojem se odigrava drama života. Liturgijom omogućeno duhovno iskustvo je ujedno sadržaj autentičnog istorijskog iskustva, budući da se istorija kao Zavet ljudskog roda sa Bogom Logosom, sažima i sublimira, kristališe, upravo liturgijski i u Liturgiji, kao Pamjat. Liturgijsko iskustvo je jedino definitivno prevladavanje tragedijskog iskustva, tvrdi Vidović, budući da jedino Isus Hristos uspeva da apsolutnu tragediju – tragediju raspeća nevinog Jagnjeta, prevlada vaskrsenjem koje omogućuje spasenje svih koji se smire za ukoračaj u veru i smisao u Hristu Isusu.
Takvo opredeljenje je odredilo Vidovićeve konceptualizacije smisla i zadatka filosofije, teologije, istorije civilizacije i umetnosti, teorije književnosti, ali i njegove politikološke intervencije, ogromnim brojem napisa u štampi, kako svedoče radovi publikovani u Književnim novinama, Borbi, Kulturi, Hrišćanskom životu, Pravoslavlju, Teoriji ili Teološkim pogledima, i drugim značajnim časopisima i novinama.
Primera radi[1], Vidović filosofiju (kao i druge duhovno-humanističke nauke i umetnosti) shvata na osoben način. Prvenstveno kao svest o transcendirajućem duhovnom iskustvu ličnog susreta sa ličnošću Boga Logosa u Liturgiji (u posebnom „duhovnom osećanju” i „duhovnom sećanju” u – pamjati”): u iskustvu koje sobom reprezentuje istorijski posredovan i crkveno sabran prijem istina vere. Prema Vidoviću, osnovna otkrivena istina vere jeste svetotrojična (otuda dijaloško-smislotvorna) bogolikost čoveka kao ličnosti, odnosno kao bića stvorenog i usinovljenog Bogu u Ličnosti Isusa Hrista Logosa, Duhom Svetim a blagoslovom Oca. Tako određenu i liturgijskom crkvenošću otvorenu „filosofiju” (koju prihvata tek kao disciplinovan a probuđujući iskaz o spasonosnim i preobražajnim duhovnim iskustvima i kritičkim zadacima vere) Vidović razlikuje od filosofije kao „metafizike” – tog „logičnog sistema bezdušne principijelnosti”[2].
To će reći, metafiziku tumači kao univerzalizovanu spekulativnu magiju intelekta (razuma), gde obezličeni intelekt oslonjen na sebe (u stavu samodovoljnog realizma) nameće istovetnost sebe i stvarnosti kao osnovni postulat posledujućeg magizma, strasti odnosno greha[3]. Ta intelektom indukovana magija (dejstvo na „stvarnost” preko apstraktnih imena-pojmova-tehnike), posredovana kroz sistem odnošaja jezika i pojmova, stvarnost redukuje i zatamnjuje zamenskim konstruktima (ideološkim „teorijama”) i surogatnim iskustvima (intelektualnim „strastima”), utoliko što stvarnost zatvara za obasjanje istinama otkrivenja, koje su istorijske i nemetafizičke po svojoj prirodi, i predaju se otkrivenjem zajednici Logosa ili Crkvi. U tom smislu (kako pokušava da pokaže kritikujući Aristotela, Avgustina, Akvinskog, Kanta i Hegela, Marksa, Huserla, Hajdegera, Sartra i druge) Vidović neodstupno tvrdi da je upravo „metafizika” prvobitni „greh” zapadne filosofije i tome shodne istorije, civilizacije i kulture. Takvo zauzimanje on je propratio paralelnim okretom filosofskom nasleđu Platona, kao i učenjima otaca pravoslavne Crkve, produženim kroz baštinu vizantijsko-srpske ikonološke, liturgijske, koliko i filosofske i teološke misli:
„Metafizika – metafizički sistem civilizacijskih vrednosti kao tobožnjih istorijskih zakona – ne teži, logički ne može ni da teži, stvaranju i održanju neke zajednice, ljudi kao ličnosti, bića osećanja solidarnosti, nego, umesto te moralne zajednice može samo da održi mehanizam ili aparat ljudskih veza […], svejedno da li je mehanizam lokalni ili planetarno imperijalni, magijski ili naučno-tehnički, ali, svakako, umesto ljudske zajednice upravo je mehanizam veza i moći ono što je metafizika u stanju da misli, projektuje, ostvari i održi. Zato metafiziku – danas ideologiju sveta tehnike, jezika i jezičke, tobože ’nacionalne zajednice’, odnosno mehanizma – treba, kao intelektualnu i psiho-ideološku muku, prepustiti Evro-zapadu, tom Svetu tehnike. […]. Dakle, nova, evro-azijska civilizacija […], mora da bude obnovljena, vaskrsla kultura evro-mediteranska, usmerena liturgijsko-parohijskoj zajednici dijaloga, dakle, samom Pravoslavlju”[4].
Razradama pomenutih rukovodnih načela, primenom na najraznovrsnije pregršti pitanja, Vidović je uspeo da razvije osobenu vrstu pravoslavljem informisane i strukovno nenaivne filosofije u hrišćansko-platonskom ključu[5]. Oslanjajući se na takvo filosofsko polazište on je na izrazito smeo – „nepopularan” – način adresovao goruća pitanja srpskog i evropskog društva, osnovne probleme istorije, civilizacije i kulture.
Angažman Vidovića, intelektualni i etički, doneo mu je mnoge neprilike. Bolni udarci su stizali kako iz krila „konzervativaca” Crkve (gde njegova neposustajna kritika episkopomonizma, klerikalizma, otuđenja „nadređenih” od „podređenih” [i obrnuto], grupašenja, marginalizacije uloge laosa u crkvenom životu, otuđenja od asketsko-molitvenih i liturgijskih izvora žive vere, te isticanje dijaloga ravnopravnih u parohijskoj zajednici kao nukleusu crkvenog organizma, ali i pokušaj rehabilitacije bezuslovnog smirenja kroz sebežrtvujuće služenje drugima – nisu uvek nailazili na podršku), tako iz krila anticrkvenih „liberala” (gde njegovo ukazivanje na bezmerni [ne samo duhovno-moralni već i društveno-politički] značaj kosovskog zaveta[6] srpskog naroda u veri u spasonosno delo Sina Božijeg Isusa – ne samo da nije uvažavano, već je predstavljalo povod za ignorisanje, marginalizaciju, i za konsternaciju).
Neki teolozi su ga podozrevali kao „filosofa”, neki filosofi kao „teologa”. Prvi su držali da njegovo „platonstvo” iskrivljuje teološki supstrat učenja i etosa svetih otaca Crkve. Međutim, oni su svoje skromno (u nekim slučajevima neznalačko) „poimanje” nauke filosofije (i njene istorije, i njene teorije[7], bez svesti o tome, projektovali kroz kritičke opaske o religijsko-filosofskoj i teološkoj misli Vidovića, pa su se sporili zapravo sa svojim sopstvenim predstavama (predrasudama) o misli Vidovića, omašujući njenu poruku, kamoli ogroman značaj[8], i originalnost za istoriju srpske i, šire, novovizantijske pravoslavne filosofije i teologije (čiju je svežinu, aktuelnost i razvojnost uverljivo demonstrirao). Drugi su smatrali da je njegovo „hrišćanstvo” alibi za opskurno utapanje u pravoslavnu „mistiku”[9], i to u ključu reakcionarnog „svetosavlja” i, kako su smatrali, štetnog i prevaziđenog „nacionalističkog” i „antimodernog” kulta Kosovskog zaveta. Međutim, oni su svoju zamaštanost idealima levičarski revolucionarne misli udružili sa otuđenjem od izvora upravo kulture kojoj je, makar po nacionalno-istorijskom određenju, trebalo da pripadaju. Nisu pomišljali da vera ima i kognitivnu dimenziju i validan (premda specifičan) epistemološki status, te nisu ni osećali svoju saznajnu (neki ni moralnu) invalidnost.
Tako je Vidović pod presijama viševrsnih nerazumevanja, neprepoznat, po pravilu ostajao na „ničijoj zemlji”, kao na Golgoti: usamljeni svedok duhovnom iskustvu vere koja filosofski umuje – na jedinstven način, osvešćen i ozaren transcendencijom[10], a radi crkveno-istorijskog i nacionalno-narodnog čuvanja Smisla srpskog, mediteranskog, vizantijskog, pravoslavnog – Zaveta.
U svakom slučaju, Vidović je Pravoslavnu Crkvu i liturgijsku duhovnost smatrao osovinskim vrednostima civilizacije i kulture Mediterana, a naročito srpskog naroda. „’Mediteran’ – koji Kami naziva ’Jug’, Midi – nije geografski pojam, nego kulturno istorijski pojam ličnosti, bića, osećanja, čuvani autokefalni zavičaj ’intimno uskih krugova’ polisa ili komune i kulture uopšte…”[11]. To će zapravo reći, Pravoslavnu Crkvu i liturgijsku duhovnost oblagodaćenja ličnosti u zajednici spasenja, i obrnuto, kakvim se tradiraju unutar mediteranske kulture i civilizacije, uzimao je za utemeljujuće koliko vrednosno orijentišuće obrasce za osmišljenje, razvoj i čuvanje srpske visoke kulture: takođe kao modele za suočenje – i smisleno prevladavanje – tragičkih iskustava i izazova srpskog naroda u istoriji.
Srpsku visoku kulturu shvatao je kao sintezu duhovno-humanističkih disciplina. Osnov sinteze tih disciplina dosledno je izvodio iz neraskidive povezanosti pravoslavlja, liturgijskog identiteta Crkve i unikalnog iskustva srpskog naroda unutar njegove duhovne i političke istorije. Jedan od primera artikulacije, aplikativnog izvođenja, pomenute sinteze daje Vidović upravo u delu koje je pred nama: „Istorija spasava svoje učenike od filozofije[12], umetnost od estetike, a mera osećanja od sujete mišljenja”. Pri čemu, ponovimo, istoriju (spasenje), umetnost (stvaranje krasote) i osećanje (pokajno preobraženje) izvodi iz iskustva – vere (susret sa raspetim i vaskrslim Hristom). Drugim rečima, on ih izvodi iz vere kao iskustva analognog otkrivenju ličnosti čoveka u susretu sa Bogom kakvim se otvara i daje u Liturgiji kao bogoslužbenoj srži bića Crkve. Dakle, njegova misao, s jedne strane, jeste naučno-strukovno opšta i kompetentna i, s druge strane, ne manje istorična i egzistencijalno posebna. S tim da je ta misao liturgiološki utemeljena i svakom svojom vibracijom liturgizovana i liturgocentrična.
„… Liturgija je najveći autoritet, iznad svih, iznad patrijarha, sinoda episkopa, mitropolita, iznad crkvenog sabora! Crkveni sabor ne može ni da počne bez Liturgije, a ne bi mogao ni da se završi! Znači, Liturgija je iznad. A nije autoritet onaj koji služi Liturgiju, pa taman i da je patrijarh. Liturgija je autoritet, jer se u njoj javlja Duh Sveti i Bog, čije ime mi samo znamo. On deluje kad se pojavi Ličnost. Kad god se čovek pojavi kao Ličnost. Ličnost nije biće! Ličnost je događaj u ljudskom biću”[13].
Zahvaljujući tome misao Vidovića je na prepoznatljiv način unikalna, afirmativna i kritička apologija ucrkvenja, oduhovljenja i preobraženja čoveka kao liturgijske ličnosti. Ta misao se obraća svakoj ličnosti, ali kroz registre opita ovog osobeno uzoritog pripadnika srpskog naroda: naroda koji, kako hoće i podseća Vidović, jeste predznačen da bude zavetna istorijsko-moralna zajednica spasenja u jednom Isusu Hristu, Logosu i Sinu Božijem: u jednoj svesabornoj Liturgiji. Sledstveno, Vidović je jedan od najcrkvenije profilisanih religijskih filosofa našeg naroda u novijoj istoriji, posle Njegoša[14]. Za njegovo religijsko-liturgiološko zauzimanje u filosofiji i u kritičkoj praksi mišljenja uopšte nesumnjivo je na određujuć način važilo da „pravednik od vere živi” (Gal 3:11): rekli bismo, od vere pravoslaveće.
Žarko Vidović neporecivo stoji rame uz rame sa figurama kakve su Vladimir Vujić, Justin Popović, Isidora Sekulić, Miloš Crnjanski, Sava Šumanović, Mihajlo Pupin, i uz druge iz plejade srpskih hrišćansko-patriotskih mislilaca od prvorazrednog nacionalnog značaja u HH veku: iz redova filosofa, teologa, književnika, umetnika i naučnika. U odnosu na njih, međutim, on se izrazito odlikuje filosofski, teološki i političko-istorijski zaokruženim utemeljenjem načela Srpskog Zaveta. Postupak utemeljenja te suštinski bitne ideje i vrednosti, nadasve istorijske stvarnosti opitovane u etosu crkveno-narodne zavetnosti, Vidović je oslonio na verovatno najumnije duhovno tumačenje svetosavsko-njegoševskih elemenata našeg sabornog političko-kulturnog identiteta. Iza sebe je ostavio uticaj koji pokriva nekoliko generacija umnih ljudi svih uzrasnih dobi, ne samo naučnih intelektualaca, koje je doživotno okrenuo i otvorio prema Pravoslavlju i Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi.
U doba kada se i globalno i lokalno urušavaju tradicionalne vrednosti povezane sa verom u živog Boga, kada se duhovno, moralno, mentalno, psihološko i telesno zdravlje pojedinca i zajednica sistemski ubrzano rastaču: u vreme ubrzane krize i destabilizacije duhovnog identiteta, delo Žarka Vidovića predstavlja tačku oslonca od neprocenjivog značaja, ne samo za srpsku kulturu već, potencijalno, i za druge kulture sa tradiranim hrišćanskim vrednostima, posebno onima pravoslavne provenijencije. Glavni razlog tome je što delo i život Žarka Vidovića predstavljaju uzorit obrazac za osmišljavanje, i analogno kreativno razvijanje, ličnih i zajedničnih oblika života kroz pravoslavnu hrišćansku samospoznaju.
* Poslednji deo teksta biće objavljen 6.11.2018.
Izvor: Predgovor u: Žarko Vidović, Dela, t. 1: Biblio-bio-grafija, Beograd: Zadužbina Žarka Vidovića, 2018, 7-28.
[1] U tekstu uvodno-predgovornog tipa, kakav je ovaj, ne može se ni pomišljati na sveobuhvatno slojnu, detaljnu a podrobno celovitu, studijsku analizu i ocenu Vidovićevog shvatanja filosofije (i kritički koreliranih problemskih sklopova kakvi su metafizika, tehnika, magija, ideologija i istorija), a kamoli njegovog dela u celini.
[2] Žarko Vidović, „Smisao, ličnost, istorija”, Zenit, god. XI, 14 (2014) 161-202: 198.
[3] Budući da spekulativni intelekt, tojest metafizički ego, stvarnost izvodi iz sebe samog, a ne iz duhovnog osećanja vere u opitu međuličnosnog zajedničarenja sa Bogom u autentičnoj istorijskoj zajednici Crkvi: tojest bez prijema obasjavajućeg, oličnosnjujućeg i oblagodaćujućeg dara otkrivenja istine o stvarnosti i Stvoritelju u Isusu Hristu. Ako se u takvom polazištu otkrivene istine vere konstatuju, smatra Vidović, one se u tradicionalnoj zapadnoj metafizici uvažavaju ceremonijalno i ujedno intelektualizuju unutar spekulativnog sistema koji ne rukuje autentičnim duhovnim iskustvom susreta sa božanskim, niti omogućuje put do takvog susreta. Cena je je zamena duhovnog za magijsko iskustvo: iskustva interpersonalne zajednice smisla iskustvom samoapsolutizovanog intelekta („ja” kao kvaziapsolut), koji, ako je on sve što postoji, zapravo jeste jedno smisla lišeno – ništa. Dakle, cena je ono što Vidović naziva „metafizika”. (Uporediti ono što recimo Lešek Kolakovski opisuje kao „metafizički užas”: v. Leszek Kołakowski, Metaphysical Horror, prev. A. Kołakowska, Blackwell, UCP, ¹1988). Videti: Žarko Vidović, „Navika, metafizika i duhovno iskustvo”, u isti: Ogledi o duhovnom iskustvu, Sfairos, Beograd 1989, 66-182.
[4] Žarko Vidović, Smisao, ličnost, istorija”…, 197-198.
[5] Vidović je uspeo da Srbima prezentuje jednog zaboravljenog Platona: Platona koji, po Vidoviću, uči posmatranju tajne samoistovetnosti svakog bića – bića nesvodivog na razumske obrade čulnih utisaka, nesvodivog ni na pojmovne apstrakcije, a datog u punoti umu u svetloimanom istupljenju: Platona izuzetog metafizici konceptualnog realizma sa kojom je često poistovećivan u školskim simplifikacijama platonstva. Videti: Žarko Vidović, „Teme isključivo platonske”, u isti: Ogledi o duhovnom iskustvu, Sfairos, Beograd 1989, 250-376; Tatjana Milivojević, „Istina, smisao i duh u filosofiji Žarka Vidovića”, Zenit, god. XI, 14 (2014) 155-160.
[6] Miloš Ković, „Kosovski zavet i nacionalni identitet Srba”, u: M. Marković, D. Vojvodić (ured.), Srpsko umetničko nasleđe na Kosovu i Metohiji: identitet, značaj i ugroženost, SANU, Beograd 2017, 113-141.
[7] Nemajuću niti valjanu niti dovršenu obuku iz metodološko-logičke, hermeneutičko-kritičke, i sistemsko-problemske tematike nauke filosofije: niti imajući ozbiljnije (samo)razumevanje sistemskog i istorijski veoma kompleksnog koliko suptilnog odnosa filosofije prema teologiji i obrnuto.
[8] Na primer, prevideli su njegovu originalnu upotrebu fenomenološke metode radi opisa duhovnog iskustva kao specijalne vrste izvorno date „osećajne svesti” i njoj shodne „predmetnosti”: uočljivih izvan prirodnog režima svesti, u ravni „nadprirodnog” – prilikom i nakon dejstva blagodati kao znaka prisustva transcendencije, duha, onog božanskog. Prema Vidoviću, upravo oblagodaćena svest: naime, svest koja osvešćuje duhovni osećaj prisustva Boga, jeste izvorna svest. Stoga, tek metoda koja disciplinovano opisuje tu i takvu svest, zapravo, opisuje najizvornije fenomene tojest stvarnosti. Naravno, takvo preusmerenje i prekonceptualizovanje fenomenološke metode podrazumeva napuštanje isključivo autonomnog iskustva-svesti i, ujedno, otvaranje heteronomnom iskustvu-svesti: tačnije, zahteva otvorenost našem (sa)konstitutivnom Drugom.
[9] Nemajući niti elementarna znanja iz pravoslavne teologije i njoj srodne religijske filosofije: niti imajući vaspitana iskustva iz liturgijsko-crkvenog života vere.
[10] Žarko Vidović, „Pojam duhovnog iskustva”, u isti: Ogledi o duhovnom iskustvu, Sfairos, Beograd 1989, 7-65.
[11] Žarko Vidović, Smisao, ličnost, istorija”…, 196.
[12] Misli se na intelektualističku metafiziku lišenu duhovnog iskustva iz autentičnog osećanja i poimanja vere. Po pravilu je za takvu vrstu mišljenja, „metafiziku”, koristio i termin „filozofija”, koji ne treba mešati sa njegovom upotrebom termina „filosofija” u pozitivnom značenju.
[13] Žarko Vidović, „Dijalog o životnom iskustvu”, razgovor vodio: Bogdan Zlatić, Zenit, god. XI, 14 (2014) 125-138: 136.
[14] Bogdan Lubardić, „Srpska religijska filosofija u HH veku: ličnosti, ideje, tokovi”, Srpska teologija u dvadesetom veku: istraživački problemi i rezultati, knj. 4, prir. B. Šijaković, Pravoslavni bogoslovski fakultet, Beograd 2009, 7-56.
