Vera je oblikotvorna snaga kulture. U osnovi ili u pozadini svih dosad poznatih civilizacija nahodi se neka religija. Verske energije kao konstitutivni sadržaji kulture jasno se ispoljavaju i u književnosti. U svakoj civilizaciji velika književnost je, jednako kao religija, ogledalo posebnih životnih i kulturnih opredeljenja jednog naroda i jednog vremena, ali jednovremeno ona je i sublimacija univerzalnih duhovnih stremljenja čovečanstva. Drugim rečima, vera i velika književnost su i sublimacija suštih kulturotvornih energija u jednom istorijskom periodu, i prevazilaženje svakog kulturnog obrasca formiranog u istoriji, transcendencija kulture kao istorijskog realiteta i afirmacija Duha (Logosa, Svetlosti) – koji omogućava samo postojanje sveta i podstiče svekoliko ljudsko (kulturno) stvaranje u njemu (u prirodi); stoga je kulturno stvaralaštvo čovekova bazična teurgija. Ukratko, religija je sama po sebi transkulturni i transistorijski fenomen. Ona se ispoljava i dejstvuje u istoriji i kulturi, a ujedno je izvan istorije i iznad svake i svih kultura jer je okrenuta ka Večnosti-eshatonu, vremenu koje dolazi, a ne ka vremenu koje prolazi (odnosno ka istoriji u kojoj nastaju, smenjuju se i nestaju određeni kulturni obrasci).
Hrišćanska teološka misao svaku pojedinačnu kulturu ostvarenu u istoriji sagledava iz perspektive transkulturnog odnosno nadkulturnog, kosmičkog duhovnog prostora, iz eshatona a ne iz istorijskog vremena. „Eshatološka usmerenost ne dozvoljava hrišćaninu da svoj život u potpunosti poistoveti sa svetom kulture, jer ovde nemamo postojana grada nego tražimo onaj koji će doći. Hrišćanin može da živi i radi u ovome svetu, ali zemaljska delatnost ne sme da ga obuzme u potpunosti. Crkva podseća kulturne poslenike na to da je njihovo poslanje da odgajaju ljudske duše, među njima i svoju sopstvenu, obnavljajući grehom unakaženi lik Božji u njima.“ (Osnovi socijalne koncepcije Ruske Pravoslavne Crkve, Novi Sad, Beseda, 2007, 181)
U srpskoj književnosti uspostavljeni su dinamični odnosi između vere kao izraza čovečne ontološke situacije u kosmosu, na jednoj strani, i konkretne kulture u kojoj se događa čovekova egzistencija u istoriji, na drugoj. U istorijskoj horizontali srpskog naroda, u okviru posebnih kulturnih obrazaca koji su se kroz istoriju izgrađivali i smenjivali, međusobno se susreću, prepliću, sudaraju i isključuju raznorodna verska učenja. Na duhovnoj vertikali koju u srpskoj književnosti podiže pravoslavna vera, ta raznorodna verska učenja emaniraju sopstvenu izvornost i posebnost, a ne stapaju se u neku hibridnu religiju niti se utapaju u zasebnu estetsku stvarnost.
Kakvi su međusobni odnosi različnih religijskih sistema ugrađenih u srpsku književnost?
Pravoslavlje. Pravoslavna varijanta hrišćanskog učenja je osnovna i najjača životvorna energija koja gradi srpsku državotvornu svest, oblikuje egzistencijalnu i kulturnu samosvest naroda, utemeljuje samobitnost srpske nacije i samosvojnost srpskog kulturnog obrasca. Prirodno je onda što ta energija, u različnim vidovima i manifestacijama, struji kroz srpsku književnost, od njenih početaka do danas.
Prva srpska pisana književnost sva je bila u znaku i u službi hrišćanske vere. Na početku srpske pismenosti i književnosti stoje prevodi osnovnih hrišćanskih dela – Svetog Pisma, bogoslužbenih knjiga, kasnije i dela Svetih Otaca. Kad se u 12. veku, u okrilju vizantijskog kulturnog horizonta, počela da stvara originalna, samosvojna srpska književnost, ona je ostala verna svojim počecima odnosno tradiciji prevodne verske književnosti koja se u Srbiji razvijala već dva veka. Žitija, službe Svetima, molitve, verske propovedi-omilije, kao osnovni žanrovi Crkvene književnosti, od 12. veka pisani su ne više jedino na grčkom nego i na srpskoslovenskom jeziku. Ta dela su bila u službi širenja i snaženja pravoslavne hrišćanske vere, a ne u službi autohtone umetničke duhovnosti. Shvatanje da književnost ima neku značajniju ulogu i neki dublji smisao od same umetnosti, nasleđeno iz Crkvene kulture, ugrađeno je potom u srpsku književnu tradiciju od njenih početaka do danas. Ovakvo shvatanje odnosa između pravoslavne vere, na jednoj strani, i umetnosti, na drugoj strani, tj. shvatanje da umetnost nije samosmislena nego je u službi nekih bitnijih realiteta i vrednosti (Bog, egzistencija, narod, istorija) provlači se kao teško uočljiva nit kroz celokupnu srpsku književnost, obezbeđujući toj književnosti duhovni kontinuitet, koji se održava i pored očiglednih diskontinuiteta u njenom razvoju, odnosno uprkos dramatičnim raskidima nove književnosti sa Crkvenom.
Ovde će ukratko biti izloženo kakav je odnos pravoslavna varijanta hrišćanskog učenja u srpskoj književnosti uspostavila prema drugim religijskim koncepcijama i drugim kulturnim obrascima.
Katolicizam. Raskol koji je u hrišćanskoj Crkvi započet dva veka pre nastanka srpske originalne književnosti, gotovo da nije vidljiv i dejstven u žitijima srpskim svetiteljima. Osnivač samostalne i jake srpske države Stefan Nemanja kršten je i u Pravoslavnoj i u Katoličkoj crkvi, a prvi srpski kralj iz svetorodne loze Nemanjića, Stefan Prvovenčani, krunisan je od pape a potom, zalaganjem Svetog Save, i od carigradskog patrijarha. Ovim činjenicama pisci žitija ne pridaju sudbonosan značaj niti ih dramatizuju. Jednostavno ih konstatuju kao sadržaje življenja Svetitelja u određenom istorijskom vremenu. Opredeljenje za Istočnu crkvu pisci žitija ne upisuju u zasluge i vrline koje njihove junake čine svetima; ta opredeljenja nisu predstavljena ni kao dublja životna iskušenja kroz koja prolazi svaki svetitelj u ovozemaljskoj egzistenciji. Ukratko, iako se Srpska Crkva opredelila za Istočno hrišćanstvo, u žitijima prvih srpskih svetitelja gotovo da i nema nikakvog polemičkog i poricajućeg odnosa prema Zapadnoj crkvi. Istočnu crkvu srpski crkveni pisci doživljavaju kao vaseljensku, katoličansku, potpunu, istinitu i jedinu. U žitijima nemamo, dakle, jače izražene svesti o tome da je Crkva podeljena, da je Zapadna crkva konkurencija Istočnoj ili da je ugrožava. Evo, na primer, kako Stefan Prvovenčani opisuje rođenje i krštenja Stefana Nemanje:
„I voljom Božjom i prečiste njihove Matere rodi i ovo sveto dete, koje će Božjim promislom biti sakupilac propalih zemalja otačastva njegova, pastir i učitelj pa, štaviše, i obnovitelj onoga što je bilo propalo, u mestu po imenu Ribnica. A kako su u zemlji toj (i) latinski jereji, to se po volji Božjoj udostoji da u hramu tom primi (i) latinsko krštenje. A kad se vratio otac njegov u stolno mesto, opet se udostoji da primi drugo krštenje iz ruku svetitelja i arhijereja usred srpske zemlje, u hramu svetih i sveslavnih i vrhovnih apostola Petra i Pavla, idući za vladikom svojim pastirom Hristom, kao što Sveto Pismo kaže: Sisao si mleko iz obeju dojki, tj. izvršilac je Staroga i Novoga Zaveta…“
U Domentijanovom žitiju Svetog Save nalazimo svedočenje o tome da Sveta Trojica miri i povezuje ne samo dve crkve nego i međusobno sukobljene narode koji pripadaju tim crkvama. Opisujući istorijske i patriotske podvige Svetog Save u svom vremenu Domentijan pripoveda kako je Sava odvratio ugarskog kralja od pripremljenog napada na Srbiju. Odvratio ga je jedino kratkom propovedi o Svetoj Trojici, diskretnim i blagim pozivom da se rukovodi ljubavlju i mirom koji čovečanstvu otkriva Sin Božiji, a ne istorijskim, državnim i materijalnim interesima svog naroda ili sopstvenom vladarskom sujetom i slavoljubljem. Primivši tu pouku, ugarski kralj nije prešao u pravoslavlje, ali jeste postao istinski hrišćanin, pa je odustao od neprijateljskog stava i plana prema pravoslavnima.
Srpskim piscima 13. i 14. veka, Sveta, saborna, apostolska crkva je osnovni i nepromenjiv duhovni horizont u kojem se odvijaju istorijski i patriotski napori srpskih vladara i svetitelja. Takvo osećanje Crkve kao istinitog prostora u kojem se odvija ovozemaljska egzistencija čoveka i naroda prevladava svaku mogućnu isključivost, protivstavljenost i nepomirljivost Istočne i Zapadne crkve. Jedini protivnik Crkve u svedočenjima srpskih pisaca jesu disidentski pokreti i jeretička učenja unutar same Crkve. U žitijima Svetog Simeona (Stefana Nemanje) i Svetog kralja Stefana Dečanskog pridaje se veliki značaj i u znatne zasluge ubrajaju se njihova odlučna borba protiv bogumilske jeresi (Nemanja) i bogonadahnuto razobličavanje Varlaamovog učenja (Stefan Dečanski). Ovako Stefan Prvovenčani opisuje Nemanjin pravdoljubivo borbeni odnos prema bogumilskoj jeresi:
„A Sveti, izvedav ovu pred sabor svoj, sabran protivu te lukave jeresi, izobliči krivoverje njihovo, i savetova se sa svetiteljem svojim Jeftimijem i sa časnim črncima, i sa velmožama svojim, i, nimalo ne zadocnev, posla na njih vojsku, naoružanu od slavnih svojih, govoreći: Revnujući porevnovah za Gospodom Bogom svedržiocem.
Kao nekada prorok Ilija, koji je ustao na bestidne jereje, i on izobliči bezboštvo njihovo, i jedne popali, druge raznim kaznama kazni, treće progna iz države svoje a domove njihove, i sve imanje sakupiv, razda prokaženim i ubogim. Učitelju i načelniku njihovu jezik ureza u grlu njegovu, što ne ispoveda Hrista, sina Božjeg.“
U vizantijskoj civilizaciji, kojoj pripada i nemanjićka Srbija, prevladava shvatanje da država mora da štiti pravu, a ne svaku veru; štaviše, ako krivoverje ugrožava pravu veru, država je dužna da ga iskoreni jer ona poseduje moć koju Crkva nema i ne želi da ima. Shvatanje da u jednoj državi može da postoji samo jedna prava vera, da je država dužna da tu veru čuva, jer je, u stvari, država u službi vere a ne vera u službi realnih socijalnih i političkih interesa države – ovakvo shvatanje izgleda stranim modernoj kulturi, ali ono je duboko ukorenjeno u starije slojeve hrišćanske tradicije, pa utoliko predstavlja zajedničko nasleđe svih hrišćanskih kultura i država. U ranom hrišćanstvu, pa i kasnije, kroz celu njegovu istoriju, borba protiv jeretičkih učenja odnosno krivotvorenja prave vere u samom hrišćanskom kulturnom krugu, bila je pretežnija od borbe protiv drugih religija. Evo, na primer, kako Sveti kralj Stefan Dečanski daje teološko tumačenje dilema pred kojim se nalazi vizantijski car suočen sa Vaarlamovim učenjem i kako jednostavno razreševa sve careve nedoumice o tome da li radi mira u državi treba da se pomiri i sa pogrešnim verskim učenjem koje ima znatan broj pristalica među građanima, ili je dužan da krivoverje iskoreni. Navodimo ovde odlmak iz Žitija zato što je u njemu izloženo izvorno teološko shvatanje verske slobode, koje se znatno razlikuje od prosvetiteljskih i racionalističkih shvatanja.
„I Stefan reče: Javljeno je (u Sv. Pismu), o caru, kada pastir previđa ulaz vučji u stado, i ne odgoni ovoga, takav je i ovaj zver (Varlaam), makar da nosi ime i pastira. Jer ne pribavljaju imena poštovanja delima, no dela proslavljaju imena. A onaj koji može da ostavlja zloslavne i da ih ne odgoni, smatra se od onih koji dobro misle da je zloslavan. Nije pravedno ni podobno, o najsvetliji među carevima, da ti koji si odlikovan carskim prestolom i koji si postavljen od Hrista da budeš pastir tolikom stadu, da držiš njegove neprijatelje u gradu; no treba da ih odgoniš kao vukove koji upropašćuju duše, i da poješ sa Davidom: Omrznuh, Gospode, one koji te mrze i rastopih se zbog tvojih neprijatelja, savršenom mržnjom omrzoh ih i postadoše mi neprijatelji. Nemoj ove nikako ostavljati u predelima Bogom darovane ti oblasti. Ako ovo učiniš, umirićeš crkvene razdore i darovaćeš pravoslavnima duboki mir, uveličaćeš skiptar carstva i bićeš istiniti car istinitim hrišćanima, a kao istiniti pastir primićeš nagradu od opštega Vladike, neprolazno tamošnjega carstva… Kada je ovo čuo samodržac (car), zadivio se rečitom razumu muža… I odmah zapovedi da mu dovedu Vaarlama svezana, i da se izagnaju njegovi jednomišljenici iz grada, i da ih ne primaju gradovi i sela njegove države.“
Kao u srpskoj crkvenoj književnosti 13. i 14. veka, tako ni u narodnim epskim pesmama koje opevaju taj period nije jače izražena svest o protivstavljenosti Pravoslavne i Rimokatoličke crkve. U svesti narodnog pevača razlike između autohtonog pravoslavnog sveta i modernog Zapadnog sveta su prevashodno civilizacijske, kulturološke i etičke, a ne verske. Zapadni svet u narodnoj svesti oličavaju Latini. Narodni pevač ništa ne kazuje o njihovoj veri, ali kazuje o njihovim običajima i ponašanju prema pravoslavnima. U kulturi svakodnevice Latini su skloni negovanju privida, pokazivanju materijalne moći i raskoši, izmišljanju praznih igara i novih zabava koje nisu ni u duhu crkvenih ni u duhu patrijarhalnih običaja, a u ponašanju su nepouzdani, licemerni, skloni prevari jer imaju manjak viteške vere u zadatu reč, manjak poštovanja druge ljudske ličnosti a višak žudnje za ostvarivanjem sopstvenih ciljeva i interesa, bez mnogo obaziranja ka drugima i drukčijima. Ovakve predstave nalazimo, na primer, u velikoj epskoj pesmi „Ženidba Dušanova“, kao i u pesmama „Miloš u Latinima“, „Ženidba Đurđa Smederevca“ i u još pokojoj.
Sažet a sveobuhvatan prikaz civilizacijskih razlika između srpske hrišćansko-patrijarhalne kulture i moderne zapadnjačke, latinske civilizacije pesnički je najtemeljnije uobličio Njegoš u Gorskom vijencu.
U 18. i 19. veku u srpskoj teološkoj literaturi zaoštrene su dogmatske polemike i rasprave sa katoličkim učenjima, odnosno sa pretenzijama Vatikana da razlike među crkvama prevaziđe tako što će Pravoslavnu crkvu uvesti u uniju sa Rimom. U beletristici ovi teološki sporovi nemaju, međutim, dublji stvaralački odjek. Srpski pisci toga doba, poput narodnog pevača, ne tematizuju dogmatske i istorijske protivstavljenosti pravoslavne i katoličke vere nego različnosti dva sveta vide prevashodno na civilizacijskom, kulturološkom, kao i na nacionalnom i istorijskom planu. Crkveni krugovi osećaju da žudnju Srba da se integrišu u modernu srednjeevropsku kulturu Rimokatolička crkva može da iskoristi da im ponudi ili nametne uniju sa Vatikanom, a prihvatanjem unije Srbi valja da zaborave svoje istorijske težnje za obnovom samostalne nacionalne države. Zbog toga pravoslavni crkveni krugovi civilizatorske težnje svojih vernika, težnje malobrojnog građanskog staleža da se integriše u austrijski politički i kulturni sistem, doživljavaju ne samo kao promenu i izdaju pravoslavne verske tradicije nego i kao odustajanje od autentičnih i legitimnih istorijskih ciljeva srpskog naroda. Ali, kao što rekosmo, ovakvi idejni stavovi iskazani su više u srpskoj teološkoj i političkoj publicistici nego u beletristici, u kojoj su, pak, vidljiva nastojanja da se srpska narodnost afirmiše u duhu sentimentalističkih i romantičkih shvatanja istorije i nacije kakva su negovana u srednjeevropskoj kulturi.
U srpskoj književnosti 19. veka verske tradicije dejstvene su u poetici realizma, ali nisu u prvom planu, niti je pak u njima pravoslavna vera konfrontirana sa katoličkim i protestantskim duhovnim stremljenjima. Pravoslavni i patrijarhalno-folklorni realizam 19. veka dočaravaju različne vere kao živopisne, katkad egzotične, ponekad idilične, vazda živopisne običaje. U ovom pogledu karakteristično je delo Sime Matavulja, čiji likovi pripadaju i pravoslavnom i katoličkom verskom krugu, i koji iz iste moralne i duhovne pozicije vidi i jedne i druge, sa jednakim simpatijima i sa iste distance uspostavljene dobroćudnim i toplim humorom. Doduše, u nekim pričama iz Dalmacije Matavulj je prikazao kako pravoslavni čovek neodustajno, jednostavno, prirodno i životno brani svoju veru u dominantnom i agresivnom katoličkom okruženju („Pilipenda“).
Više no u drugim hrišćanskim konfesijama srpski pravoslavni pisci opasnost po svoju veru osećaju u modernim ideologijama odnosno u utopijskim socijalnim programima koje donose sami školovani pravoslavci, a u koje počinje da veruje i narod. „Školska ikona“ Laze Lazarevića kazuje upravo o tome, o dramatičnom sučeljavanju tradicionalnog pravoslavlja sa utopijskim socijalnim i kulturnim ideologijama.
Protestantizam. Srpska nova književnost u potpunosti je asimilovala protestantsko versko učenje. Protestantsko, reformisano hrišćanstvo je ona duhovna energija koja od 18. veka do danas presudno utiče na konstituisanje novog političko-ekonomskog sistema i modernog kulturnog horizonta. Ukratko ćemo elaborirati ovu hipotezu bez napora da je dokažemo jer se ona čini samorazumljivom.
Protestantska duhovnost prodirala je u srpsku patrijarhalno-hrišćansku kulturu posredstvom racionalističkih i prosvetiteljskih ideologija. Dositej Obradović i njegovi sledbenici igrali su ključnu ulogu u izgradnji novog kulturnog obrasca u srpskom narodu. Taj obrazac je zasnovan na veri u čoveka, u prirodu, u progres, u zdrav razum. Bog je prisutan jednako u prirodi koliko i u sopstvenom Otkrovenju… Čovek je shvaćen kao slobodna, socijalizovana i emancipovana individua, a ne više kao duhovna ličnost koja opšti sa Bogom, sa predanjem, sa Istinom. Istinu sada otkriva sam čovek. On ima pravo da u skladu sa svojim prirodnim razumom slobodno i samostalno tumači i Reč Božiju iskazanu u Svetom Pismu. Istina nije jedna nego ih ima onoliko koliko ima ljudi, dakle ona nije Apsolut nego je posve lična i relativna… Čovek može sopstvenim prirodnim snagama pokrenuti beskrajan naučni i tehnički progres na čijem kraju stoji zemljski raj oličen u savršenom, pravednom i funkcionalnom društvu. Radom, stvaranjem i sticanjem materijalnih dobara čovek u stvari slavi Boga i uznosi mu molitve koje On najpunije prima… Svakog dana sopstvenim trudom i dobrom voljom treba učiniti neko dobro bližnjem, a ne samo sebi i Bogu… Tradicija, Crkveno predanje i narodni običaji odbačeni su u prosvetiteljstvu kao praznoverice… Ova pojednostavljena načela protestantske etike posredstvom prosvetiteljstva i racionalizma postala su rukovodna načela u izgradnji novih država i uređivanju modernih društava; postala su osnova ne samo evropske nego moderne svetske civilizacije, ugrađena su u državni okvir i društveni horizont u kojem živi moderni čovek. Naravno, ova načela su vladajuća i u srpskoj novoj istoriji, od 18. veka do danas.
Protestantska shvatanja su prožela i srpsku novu književnost. U srpskoj patrijarhalno-hrišćanskoj kulturi književnost je bila nadahnuta mistikom, bila je izraz epifanije, bila je forma religioznog spoznanja i religioznog doživljavanja egzistencije. U novoj književnosti religiju i mistiku zamenjuju esteticizam, intelektualizam, psihologizam, istoricizam, moralizam, patriotizam, humanizam… Antropocentrični umesto hristocentričnog humanizma; svest o istoriji i vera u istorijski progres umesto vere u Večnost; žudnja da se stvori mogućno savršeno društvo na Zemlji i da se izobliče nesavršenosti realnih društvenih odnosa namesto vere u Carstvo Nebesno; posmatranje čovekovog unutrašnjeg sveta u psihološkoj i etičkoj a ne u ontološkoj perspektivi – to je koordinantni sistem u kojem se razvija nova književnost, od prosvetiteljstva do danas. Sam taj koordinatni sistem vaspostavlja književnost kao autonomnu stvarnost, odvojenu od neposredne egzistencije i od potencijalne Bogom naznačene transcendencije.
U 20. veku modernisti (u poeziji možda više no u prozi) pokušavaju da vrate književnost njenim mističkim izvorima, ali ti pokušaji su više nostalgija za mistikom nego istinska epifanija, odnosno autohtono mističko iskustvo. Stoga su i umetnici i književni mislioci u tom veku samu književnost pokušali da predstave kao autohtonu formu duhovnog iskustva, kao ono duhovno iskustvo koje je prirođeno čovekovoj prirodi u svim vremenima i prostorima i koje je samo po sebi jedna neupitna, ako ne i najviša istina. Da li se ovakvim shvatanjima krivotvori Istina i Smisao? Može li književnost u novovekovnoj civilizaciji izići iz stanja u kome simulira Istinu i Smisao, a da pri tome ne uđe u stanje samodestrukcije, kao u postmodernizmu, no da se priključi na izvore autentičnog religijskog i mističnog iskustva? Za sada to izgleda nemogućnim. Naime, u crkvenoj kulturi književnost je tek jedna od sadržina religiozne svesti i religioznih obreda; ona je sredstvo kojim religija saopštava konačnu Istinu. U modernoj kulturi, pak, od renesanse do danas, religija nije šira i sveobuhvatnija od književnosti, niti je pak najviši sadržaj književnosti, nego jedan od više mogućnih sadržaja, ali ne i obavezan. U modernoj kulturi književnost ne žudi za konačnom Istinom nego za estetskom harmonizacijom mnoštva relativnih istina. Ipak, i u modernoj civilizaciji – koju grade prevashodno energije prirodnog razuma i instinkata, a manje energije intucije, duše i duha, i u kojoj je vreme čovečne egzistencije suženo na ljudsku istoriju i zemaljsko trajanje, a prostor bivstovanja ograničen na konkretno društvo i određenu kulturnu formaciju u kojoj čovek živi – i u tako zasnovanoj civilizaciji umetnost i u njenom okrilju književnost još uvek je u dosluhu sa kosmičkim vremenom i kosmičkim prostorom, sa Duhom kao kosmotvornom energijom i ishodištem svekolikog bivstva. Ukratko, iako pokušava da bude samosmislena i samotvorna, nezavisna od religije, umetnost i u modernoj civilizaciji svoj egzistencijalni dignitet i duhovni identitet crpe upravo iz one sfere koju pokušava da potisne i zameni – iz vere. To je tako zato što je vera najpunija sublimacija duhovnih osnova egzistencije i što samim tim predstavlja temelj svake kulture. „Kultura počinje tamo gde duhovni sadržaj traga za svojom pravom i savršenom formom. (Ivan Iljin, Osnove hrišćanske kulture, Beograd, Otačnik, 2014, str. 19) „Pravu i savršenu formu“ duhovnih dimenzija i duhovnih sadržaja ljudske egzistencije za Iljina predstavlja pravoslavna vera. Umetnost je, smatra on, takođe forma dubinske duhovnosti egzistencije, i ona takođe teži da bude savršena. Ako u umetnosti nema žudnje za savršenstvom, ona je onda patvorena a ne autenična forma duhovnog iskustva. Da li se ta žudnja oseća u modernoj umetnosti; da li i moderna umetnost u sekularnoj civilizaciji nastaje iz žudnje za savršenstvom, kao što je nastajala religiozna umetnost u okrilju klasične hrišćanske civilizacije, ili se zadovoljava samo time da bude originalna i neponovljiva?
Judaizam. Kao najstariji monoteistički verski obrazac judaizam je u srpskoj književnosti prisutan prevashodno kroz neke motive iz Starog Zaveta. Motivi i duh Starog Zaveta diskretno prožimaju Crkvenu književnost; iako posredno, u narodnoj književnosti ti motivi su snažna oblikotvorna i semantička energija; starozavetna duhovnost transferisana je i u dela moderne literature.
Živeći sa Srbima gotovo pola milenijuma Jevreji su u svojoj zajednici čuvali sopstveni jezik, običaje i staru usmenu književnost, ali nisu pisali nova dela na svom jeziku i u duhu svoje verske i narodne tradicije. Doduše, Isak Samokovlija je pisao priče o životu sarajevskih Jevreja, ali u duhu folklornog i regionalnog realizma kao opšteprihvaćenog i snažnog poetičkog sistema u srpskoj književnosti 19. i 20. veka, a ne u duhu jevrejske verske i narodne tradicije. Pisci jevrejskog porekla uglavnom su u književnosti dejstvovali kao „Srbi Mojsijevog Zakona“, odnosno prihvatali su poetičke paradigme koje su bile trenutno aktualne u srpskoj i evropskoj literaturi. Stanislav Vinaver, na primer, bio je ne samo sledbenik nego i prvosveštenik srpskog ekspresionizma; Oskar Davičo je bio istaknut i kreativan učesnik u nadrealističkom pokretu između dva svetska rata, kao i originalan zastupnik neomodernističke poetike u drugoj polovini 20. veka (o ovome videti: Predrag Palavestra, Jevrejski pisci u srpskoj književnosti, Beograd, Institut za književnost i umetnost, 1998).
Islam. Osim pravoslavnog i opšteg hrišćanskog verskog obrasca u srpskoj književnosti je najsnažnije islamsko versko nasleđe.
U srpskoj crkvenoj književnosti nemanjićskog doba o islamu, logično, nema nikakvog govora. U postkosovskom periodu, u hronikama i letopisima koje su pisali monasi, islam je predstavljen kao iskušenje hrišćanske egzistencije i duhovnosti, kao agresivna i neprijateljska vera prema kojoj se zauzima osuđujući, odbrambeni ili ignorantski stav; od takve antihrišćanske vere valja se čuvati i što više udaljiti, a nikako je ne valja upoznati jer je to opasno ne samo po duhovnu samobitnost nego i po fizičku egzistenciju čoveka hrišćanina.
U narodnoj epskoj poeziji islam odnosno islamski običaji i shvatanja, turski mentalitet i nasilnička vladavina, predstavljaju zaseban tematski krug. U odnosu prema islamskom verskom obrascu, oličenom u Turcima, reaktivirana je mitološka kulturna podsvest srpskog naroda: Turci često u pesmi gube bilo koja antropološka svojstva, a dobijaju osobine zlih i moćnih mitoloških bića koja čovek mora da savladava mudrošću, lukavstvom i junaštvom. U ovom kontekstu vrlo je zanimljiva napomena Vuka Karadžića uz mitološku epsku pesmu „Sekula se u zmiju pretvorio“, tačnije uz pesmu „Opet to, ali drukčije“. U prvoj verziji glavni junak je istorijska ličnost Sibinjanin Janko, hrišćanski vojskovođa protiv Turaka. Pored njega u drugoj verziji u pesmu je uveden srpski despot Đurađ Branković; upravo on odlučujuće utiče na rasplet događaja odnosno on bira između zmije, u koju se pretvorio Banović Sekula da bi uhvatio turskog cara i doneo ga Janku u ropstvo, i sokola, u kojeg je pretvoren turski car i koji je uhvaćen i doveden u ropstvo od leteće zmije. Iako zna da je hrišćanski junak pretvoren u zmiju, a turski car u sokola, Đurađ savetuje Sibinjanin Janka da ustreli zmiju, a ne sokola odnosno Turčina. („Al govori ban-despote Đuro:/ Zar ne znadeš, od Sibinja Janko,/ Da mi jesmo gnjezda sokolova,/ A Turci su gnjezda gujinjega?/ Udri guju, ne udri sokola.“) Vuk je uz pesmu dao sledeću napomenu:
„Pripovijedaju (kao što se i pjeva), da je ban-despot Đuro (Đurađ Smederevac) prije toga pitao Janka: „Da ti da Bog, Sibinjska vojvodo!/ Da dobiješ cara na Kosovu,/ Kaku b nama vjeru ostavio?“ A on odgovorio, da će im ostaviti lijepu Madžarsku vjeru: da grade mise i da vjeruju Rim-papu. Onda ban-despot Đuro pošalje poslanike Turskome caru, te ga zapita, kaku će im on vjeru ostaviti, ako razbije Madžare; a Turski car odgovori: „Načiniću crkvu i džamiju,/ Obadvije jednu pored druge:/ Ko će klanjat nek id u džamiju,/ Ko će s krstit, nek ide u crkvu.“ I za to vele da je ban-despot Đuro prevario Janka.“
Ali pesmu u kojoj se ovako kazuje Vuk u narodu nije našao ni celu ni u komadima; ostalo je samo sećanje da se nekad i tako pevalo. Uopšte, osim pesme „Đurđeva Jerina“ – u kojoj Jerina ne sluša savet unuka Maksima da kćerku dade za ugarskog ili moskovskog kralja, dakle za hrišćanina koji će poštovati srpsku državnu samostalnost, nego je daje za Turčina koji od Srba uzima „zemlju i gradove“ – u narodnoj epskoj poeziji nema pesama u kojima su Srbi u dilemi da li da se priklone katolicizmu ili da potpadnu pod tursku vlast i islamsku kulturu, kad već ne mogu da sačuvaju samostalnost; umesto te dileme, prihvaćeno je Lazarevo opredeljenje između carstva zemaljskog i Carstva Nebeskog kao puna istorijska istina i kao najviši, eshatološki smisao srpske egzistencije u istoriji. I u stihovima koje je Vuk naveo u napomeni, kao delove zaboravljene i izgubljene pesme, srpski despot se opredeljuje da sačuva veru a ne državu, odnosno da prihvati onu tuđinsku vlast koja mu jemči očuvanje vere, a ne onu koja mu nudi očuvanje države po cenu da se odrekne vere. U narodnoj svesti, pravoslavna vera, kao izvor i utočište unutrašnje, duhovne slobode, važnija je od države kao zaštitnika spoljašnje samostalnosti; za potvrđivanje i očuvanje nacionalne samobitnosti neophodnija je vera nego samostalna država; država narodu i vredi samo onda i onoliko kad je i koliko je utemeljena u hrišćanskim duhovnim vrednostima, onda kad čuva veru.
U kasnom romantizmu i folklornom realizmu u srpskoj književnosti islamska civilizacija ima drugačiji vrednosni status no u narodnoj i crkvenoj književnosti. U poznom romantizmu srpski pisci tematizuju Istok, pod kojim se podrazumeva uglavnom islamska kultura. Srpski pisci u Vojvodini (Jovan Jovanović Zmaj, Jakov Ignjatović, Laza Kostić, Đura Jakšić) uspostavili su posredan odnos sa Orijentom, preko nemačke književnosti, u kojoj je u eposi romantizma oživelo interesovanje za istočnjačke kulture i za motive i forme iz orijentalnih književnosti. Pisci u Srbiji imali su, pak, neposredan dodir sa islamskom kulturom koju su na Balkan doneli Turci. Hrišćanski i islamski kulturni obrazac međusobno su se sudarali, isključivali, ignorisali, ali i koegzistirali i preplitali se.
„Ona [islamska kultura] ubrzo je prestala da bude kultura osvajača i do te mere se pridružila autohtonim tokovima, da na području Srbije, a i u drugim krajevima, dolazi tokom istorije i do simbiotskih kultura, naročito u gradovima koji su duže ostali pod turskom vlašću (Niš, Vranje)“, konstatuje Ivan Šop u važnoj književno-kulturološkoj studiji Istok u srpskoj književnosti. (Beograd, Institut za književnost i umetnost, 1982, 21) Taj simbiotički kulturni obrazac predstavlja specifičnu kulturnu tradiciju u srpskoj književnosti, tradiciju koja nastaje u okrilju islamske civilizacije a koju neguju ne samo Turci i domaće islamizovano stanovništvo nego delimično i pokoreni pravoslavni narod. I ne samo u književnosti no i u drugim formama kulture osećao se duh islamske civilizacije:
„Orijentalni duh osećao se u svakom pogledu: u jeziku, u folkloru, u građevinarstvu, u verovanjima i praznovericama, u načinu života… Viševekovna istorija srpskog naroda bila je povezana sa Istokom, te je istočnjački uticaj bio neminovan u legendama i predanjima, u šalama i dosetkama. Jednom rečju, orijentalnim uticajem, istočnjaštvom, primljenim preko posrednika – Turaka, bila je prožeta svaka delatnost i aktivnost. Život jednog Srbina toga vremena, bez obzira kome staležu i klasnoj strukturi pripadao, odvijao se po jednom ustaljenom redu koji se nije mnogo razlikovao od istočnjačkih adeta. Od muzike pa čak do, na primer, odevanja i kulinarstva, nije se mogla negirati blizina Orijenta, niti se mogao izbeći izvestan orijentalni duh i stil.“ (Isto, 25)
Dakle, uporedo sa hrišćansko-patrijarhalnim kulturnim obrascem, koji je najdelotvorniji i najbitniji u srpskoj narodnoj istoriji, u srpskom narodu bio se ukorenio i jedan hibridan, simbiotički kulturni obrazac, nastao preplitanjima islamske i hrišćanske vere u patrijarhalnoj kulturi. „Odnos prema Orijentu jedna je od odlika kojima se izražava samosvojnost bića srpske književnosti, njena autonomija u odnosu na tokove evropske književnosti.“ (Šop) Ali sam taj hibridni model nije u osnovi bio izvorno verski nego svetovnjački, sekularizovan. U njemu su se iskazale težnje građanske i patrijarhalno-sekularne kulture, u kojoj su izvitoperena kako izvorna hrišćanska tako i islamska verska učenja, odnosno prilagođena su realnom i praktičnom životu pod tuđinskom vlašću, pa su utoliko vitalizovana, ali su ostala bez verskog i kulturnog idealizma, lišena jače duhovne i verske energije u sebi koja bi im omogućila da se transferišu u modernu kulturu. Klasična patrijarhalno-hrišćanska srpska kultura, naprotiv, nosila je i sačuvala u sebi potencijal da se modernizuje.
Hibridna, sekularna patrijarhalna kultura bila je antimoderna i antievropska, te se u novom dobu praktično ugasila i ostala samo kao sećanje na romantičarski bunt protiv istorijskog toka koji je iznedrio modernu duhovnost. Upravo u tom hibridnom kulturnom obrascu, koji se gasio na istorijskom horizontu, neki srpski romantičari su tražili duhovno utočište. Jedan duhovni svet u nestajanju poneki romantičari doživljavaju kao stari, patrijarhalni, narodno-aristokratski, uređen, topao egzistencijalni prostor, koji je sada ugrožen od novih običaja, novih društvenih formi, novog morala i drukčijeg stila življenja. U romantičkoj nostalgiji za starim dobrim vremenima vaskrsnula je i islamska kultura, u novom, idealizovanom vidu.
Jovan Ilić je „bard istočnjaštva“ u srpskoj književnosti; njegova kulturna ideologija našla je odjeka u delima njegovih sinova Dragutina i Vojislava, kao i u pripovetkama Branislava Nušića Ramazanske večeri. I pisci koji razvijaju poetiku folklornog realizma prepoznaju muslimansku zajednicu kao egzotičnu sredinu, ali i kao utočište starog morala, čiste, naivne duševnosti i kao oazu u kojoj se čuva islamska životna filosofija u vremenu kada i u srpskom narodu primat preuzima dominantna moderna evropska kultura, kao nov kulturni obrazac koji potiskuje patrijarhalnu kulturu i koji, čini se, nema sluha ni za islam ni za izvornu hrišćansku versku tradiciju. Iako ne pripadaju tom hibridnom kulturnom modelu nego tradicionalnom pravoslavno-patrijarhalnom kao i modernom kulturnom obrascu u nastajanju, Svetozar Ćorović, Stevan Sremac, Borisav Stanković i neki drugi realisti i rani modernisti osećaju islam kao dobru narodnu veru svojih sunarodnika, pišu sa simpatijama i duhovnom empatijom o toj veri i njenim pripadnicima, saosećaju sa dostojanstvenim, tragičnim i uzaludnim naporima pripadnika te kulture da sačuvaju svoju filosofiju života i da se ignorantsko-stoički drže pred snažnim prodorom evropskog kulturnog obrasca u bivšu islamsku civilizaciju. Simbiotska, hibridna islamsko-hrišćanska kultura negovana je uglavnom po varošima, dok je u planinskim oblastima sve vreme turske vladavine čuvana i branjena izvorna srpska hrišćansko-patrijarhalna kultura. I sami islamizovani Srbi sačuvali su neke stare običaje, životnu logiku i opšti duh srpske patrijarhalne kulture.
U novom dobu pisci muslimani prilagođavali su svoje versko nasleđe srpskim i evropskim kulturnim i književnim obrascima. No, i pored svih tih transformacija islamske duhovnosti u srpsko-hrišćanskom i evropskom kulturnom horizontu, islamska duhovnost je sačuvala svoju specifičnost i prepoznatljivost u srpskoj narodnoj i umetničkoj književnosi. (vidi: Staniša Tutnjević, Nacionalna svijest i književnost muslimana, Beograd, Narodna knjiga–Institut za književnost i umetnost, 2004).
* Drugi deo teksta biće objavljen 2.11.2018.
Izvor: Milan Radulović, Kulturni obrasci u srpskoj književnosti, PBF Sv. Vasilija Ostroškog – Institut za umetnost i književnost, Foča – Beograd, 203–236.
