Pitanje vrednosti je glavno pitanje u savremenom dijalogu civilizacija. Čovečanstvo danas i u budućnosti zavisi upravo od odgovora na to pitanje.
Diskusija o vrednostima je od izuzetnog značaja i potrebno je što pre, u kontekstu globalizacije koja sve više utiče na populaciju u svetu, dati odgovor na to pitanje. Globalizacija je multidimenzionalan proces koji se odvija na više nivoa i ima više aspekata. Utiče na svet u celini, a posebno na zemlje i regione, na celokupno čovečanstvo kao i na konkretna ljudska bića. Odražava se na politiku i ekonomiju, moral i pravo, nauku i umetnost, obrazovanje i kulturu. Ona ostavlja pečat na gotovo sva područja ljudskih pregnuća, sa mogućim izuzetkom religije. Danas samo religija sistematski odoleva očajničkim napadima globalizacije, ulazeći u neravnopravnu borbu za odbranu onih vrednosti koje smatra fundamentalnim i koje su ugrožene globalizacijom. Jedino je religija sposobna da odoli ideologiji globalizacije sa sopstvenim duhovnim i moralnim sistemom utemeljenim na vekovima dugom iskustvu generacija formiranih u periodu pre globalizacije.
U savremenoj borbi za ljudske vrednosti mnogi sve češće dele mišljenje onih koji su nadahnuti religioznim idealima, s jedne strane, ali i onih čiji je pogled na svet oblikovan pod uticajima sekularnog humanizma. Humanistička ideja apsolutnog dostojanstva čovekovog i univerzalne, „opšte ljudske“ vrednosti čine srž ideologije savremene globalizacije, i trebale bi da posluže kao temelj jedne svetske civilizacije. Međutim, pod „opštim ljudskim“ vrednostima se podrazumevaju ne samo ona ljudska i moralna načela koja su zajednička svim religioznima ili koja su jednako obavezujuća i za religiozne i za nereligiozne („ne ubij“, „ne kradi“, „ne svedoči lažno“, itd), već i mnoge ideje, koje su sa religijske tačke gledišta diskutabilne, ukorenjene u sistemu liberalno-humanističke moralnosti.
U okviru „opštih ljudskih“ vrednosti posebna pažnja se poklanja afirmaciji prava pojedinca na sopstveni način života, koji se proteže sve dotle dok pojedinac ne čini štetu drugima. [Humanistički manifest 2000, pogl. V] Sa tačke gledišta humanističkog morala, jedino ograničavanje ljudske slobode odnosi se na kršenje slobode drugih: moralna ličnost je ona koja ne ugrožava interese drugih, dok je nemoralna ona koja narušava njihovu slobodu. Ideja apsolutnih moralnih normi kao i pojam greha ne postoje u savremenoj humanističkoj etici. Nasuprot tome, u religijskoj tradiciji prisutan je koncept apsolutnog bogoustanovljenog moralnog prava i njegova zloupotreba smatra se grehom. Sa stanovišta religiozne ličnosti, u moralnom smislu je nedopustivo ono što direktno ugrožava interese drugih ljudi. Jer istinska sloboda vernika ne leži u zabranjivanju, već u oslobođenju od greha, prevazilaženju svega što ometa duhovno usavršavanje.
Nije slučajno to što je savremeni liberalni humanizam u bliskoj vezi sa globalizacijom. U njegovoj osnovi, kao i u srži projekta globalizacije, leži ideja univerzalnosti i to je jedina alternativa. Svakako, humanisti će usmeno priznati pravo ličnosti da pripada bilo kojoj religiji ili da ne pripada uopšte bilo kojoj verskoj zajednici, jer ne bi bilo politički korektno da se religiji potpuno uskrati pravo na postojanje. Međutim, u praksi je humanizam nadahnut, pre svega, antireligijskim patosom i stoga teži da u što većoj meri raslabi religiju, satera je u geto, izgoni je iz društva i umanji njen uticaj na ljude, naročito mlade. Sekularna, svetovna, anticrkvena i antiklerikalna orijentacija savremenog humanizma je očigledna. Upravo zato što humanistička ideologija sve jasnije potrebuje karakteristike militantnog sekularizma, zato konflikt između njega i religije postaje sve sličniji borbi za opstanak – ne borbi za život, već za smrt.
Liberali i humanisti vole da opisuju ovu borbu kao sukob između, s jedne strane, zastarelog pogleda na svet zasnovanom na idejama koje su bile aktuelne pre naučnih dostignuća, na „metafizičkim i teološkim spekulacijama iz prošlosti“ [Humanistički manifest 2000, pogl. II], i s druge strane, progresivnog, naučno potkrepljenog i modernog pogleda na život. Oni su usadili ovu ideju u umove ljudi putem medija i sistema osnovnog, srednjeg i visokog obrazovanja, koje je u državnim rukama u većini zapadnih zemalja. Omladina je vaspitavana na ideji da mi živimo u „posthrišćanskom“ dobu, da je religija nešto beznadežno nazadno i zastarelo. Liberalni humanizam se aktivno bori za srca i umove mladih, znajući da će ishod debate o vrednosti širom sveta, koju humanisti pokušavaju da nam proture kao konflikt generacija, zavisiti od sistema vrednosti buduće generacije.
U stvarnosti sekularna ideologija nije zamenila religiozni pogled na svet, jer će religiozni sistem vrednosti nastaviti da postoji uporedo sa liberalno-humanističkim. Ovde bi bilo neadekvatno govoriti o sukcesiji sistema vrednosti tokom njihovog istorijskog razvoja: radi se o njihovom protivljenju, koje ponekad vodi ka političkim, verskim i religioznim konfliktima.
Potencijalno žarište današnjeg međucivilizacijskog stanja je u značajnoj meri izazvano nametanjem zapadne liberalno-humanističke ideologije, zasnovane na ideji sopstvene univerzalnosti, onima koji su vaspitavani na drugim duhovnim i moralnim tradicijama i imaju različite sisteme vrednosti. Oni u nametanju zapadne ideologije vide pretnju sopstvenom identitetu. Očito da antireligijski karakter savremenog liberalnog humanizma odbacuju oni čije je ponašanje religiozno motivisano i čiji je duhovni život zasnovan na religioznom iskustvu. Ovde se ne radi samo o pojedincima za koje je vera pitanje ličnog izbora, već i o čitavim nacijama, kulturama i civilizacijama formiranim pod okriljem religioznih faktora. Netrpeljivost između sekularizma i religije može na međunacionalnom, kulturnom i civilizacijskom nivou da preraste u otvoreni sukob.
Postoji nekoliko odgovora religioznih na izazov totalitarnog liberalizma i militantnog sekularizma. Najradikalniji odgovor dali su islamistički ekstremisti, koji su proglasili džihad „posthrišćanskoj“ zapadnoj civilizaciji i svim njihovim takozvanim „osnovnim ljudskim vrednostima“. Fenomen islamističkog terorizma se ne može shvatiti bez razumevanja reakcije savremenog islamskog sveta na pokušaje Zapada da nametne svoj pogled na svet i ponašanje koje je u skladu sa njim. Navikli smo da slušamo izjave kako terorizam nema ni nacionalnost ni veroispovest, i nesumnjivo da su nerešeni problemi etičke ili političke prirode u osnovi terorističke aktivnosti. Ali nemoguće je negirati činjenicu da su najagresivniji izvršioci savremenog islamističkog terorizma inspirisani religijskom paradigmom, posmatrajući svoje postupke kao odgovor na potpunu hegemoniju zapadnjačkog sekularnog načina razmišljanja. I sve dok Zapad nastavlja da polaže prava na monopol [ispravnog] poimanja sveta, propagirajući svoje standarde koji su bez alternative i obavezni za sve nacije, Damaklov mač terorizma će nastaviti da preti celokupnoj zapadnoj civilizaciji.
Još jedna varijacija religioznog odgovora na izazov sekularizma je pokušaj da se sama religija prilagodi, uključujući dogmu i moral, savremenim liberalnim standardima. Pojedine protestantske zajednice su, usmerene ka to cilju, već prošle ovaj put, ulivajući tokom nekoliko decenija liberalne standarde u svoju doktrinu i crkvenu praksu. Rezultat tog procesa je erozija dogmatskih i moralnih osnova hrišćanstva, gde je sveštenicima dopušteno da ne veruju u vaskrsenje Hristovo, gde se opravdavaju ili blagosiljaju „istopolni brakovi“, članovi klira i sami stupaju u takve brakove, teolozi prepravljaju Bibliju i stvaraju mnogobrojne verzije politički korektnog hrišćanstva okrenutog ka liberalnim vrednostima. Revizija vekovima starog crkvenog predanja, kako bi se ugodilo feminističkom pokretu, vodila je do uvođenja institucije ženskog sveštenstva u pomenute zajednice i kao posledica toga došlo je do još većeg jaza između njih i predstavnika tradicionalnog hrišćanstva.
Konačno, treći odgovor religioznih na sekularizam je pokušaj uspostavljanja mirnog, neagresivnog, mada očito neravnopravanog, dijaloga s njim, u cilju postizanja ravnoteže između liberalnog demokratskog modela zapadne društvene strukture i religioznog načina života. Takav put odabrale su hrišćanske crkve koje su ostale verne predanju, naime, rimokatolička i pravoslavna, kao i nehrišćanske religije poput judaizma, budizma i umerenog islama. Priznanje neophodnosti vođenja dijaloga sa crkvama i verskim zajednicama imamo i kod liberalnih političara koji smatraju da do konflikta može doći kada se verske zajednice liše svog prava na javno ispoljavanje. Sve više političara traže kontakt sa religioznim liderima, uviđajući da se mišljenje crkava i verskih zajednica ne sme ignorisati tokom procesa razrade onih vrednosti koje će poslužiti kao osnov „novog svetskog poretka“.
Karakterističan primer takvog poimanja je Evropska unija – jednog od glavnih katalizatora procesa integracije i globalizacije u savremenom svetu. Što se tiče Weltanschauung-a, Evropska unija je suštinski sekularna super-država zasnovana na humanističkim principima nasleđenim iz doba prosvetiteljstva. Sve do nedavno pokušaji crkava i verskih organizacija da uspostave dijalog sa institucijama Evropske unije gotovo uvek su inicirani od strane samih crkava, i nisu naišli ni na kakav jasan odgovor evropskih institucija. Tada nije postojala, kao ni danas, struktura koja bi Crkvi omogućila da sprovede sistematski i konstruktivni dijalog sa Evropskom unijom. Međutim, po usvajanju novog evropskog ustava, takva struktura bi trebalo da se uspostavi, jer projekat ustava propisuje „otvoren, transparentan i regularan dijalog“ Evropske unije sa crkvama i verskim organizacijama. [Ustavni ugovor EU, I, 52] Uključivanje ove tačke u ustav kao i priznavanje činjenice „univerzalnih vrednosti“ na kojima je EU zasnovana i nadahnuta „kulturnim, religijskim i humanističkim nasleđem Evrope“ [Ustavni ugovor EU, Preambula], može da otvori nove mogućnosti za dijalog između religije i sekularnog liberalnog humanizma.
Danas i Rimokatolička i Pravoslavna Crkva mogu da sprovedu takav dijalog na visokom intelektualnom nivou. U socijalnim doktrinama obeju crkava, problemi koji se tiču dijaloga sa sekularnim humanizmom po pitanju vrednosti detaljno su ispitani iz svih uglova. Rimokatolička crkva se u mnogo dokumenata bavila ovim pitanjem u Magisterijumu, od kojih je poslednji – Osnovi socijalnog učenja Rimokatoličke crkve – sastavljen u pontifikalnoj komisiji Justitia et Pax i objavljen 2004. U pravoslavnoj tradiciji najznačajniji dokument ovog tipa je Osnovi socijalne koncepcije Ruske Pravoslavne Crkve, objavljen 2000. godine. Oba dokumenta ističu prvenstvo religioznih vrednosti nad interesima svetovnog života pojedinca. U Osnovama socijalnog učenja rimokatoličke crkve priznaje se postojanje „univerzalnih vrednosti“, ali pod time se podrazumevaju one vrednosti koje „se crpu iz otkrivenja i ljudske prirode“ (§ 85), tj. one vrednosti koje proizilaze iz antropoloških i religioznih premisa.
Danas svet potrebuje ozbiljan i promišljen dijalog, a ne nastavak i produbljivanje konflikta između religioznog i humanističkog pogleda na svet. Upravo takav dijalog predlaže tradicionalno hrišćanstvo. Ono se ne protivi humanizmu kao takvom, ali je protiv liberalne, ateističke verzije humanizma. Crkva ne prihvata tu verziju humanizma koja, prema tvrdnji njenih osnivača, „isključuje misticizam i religiju“. [Humanistički manifest 2000, Uvod] Crkva razlikuje religiozni humanizam od ateističkom humanizmu; prvi je vođen duhovnim vrednostima. [Osnovi socijalnog učenja Rimokatoličke crkve, § 98] Dakle, humanizam „je u skladu sa standardima Božije promisli o ljubavi u istoriji“, „celovit i solidaran humanizam koji je u stanju da stvori novi socijalni, ekonomski i politički poredak, zasnovan na dostojanstvu i slobodi svake ljudske ličnosti, koji treba da se sprovodi u miru, ljubavi i solidarnosti“. [Osnovi socijalnog učenja Rimokatoličke crkve, § 19]
Navedene vrednosti u potpunosti odgovaraju onim ideolozima savremenog sekularnog humanizma, liberalizma i globalizacije koji ih definišu kao „opšte ljudske“. Crkva, stoga, ne odbacuje ove vrednosti, već im daje drugačiji sadržaj. Suština neslaganja ova dva humanizma – religioznog i ateističkog, crkvenog i svetovnog, tradicionalnog i liberalnog – leži u različitom, ponekad dijametralno suprotnom poimanju vrednosti kao što su dostojanstvo i sloboda ličnosti.
Izvor: “Traditional and liberal values in the debate between Christianity and secularism”, Europaica, № 63, Brussels 2005.
Prevod: Jovana Pantelić
