Nakon delova teksta u kojima se bavio uvodnim pitanjima i leprom u biblijskim i ranohrišćanskim tekstovima, otac Nebojša Tumara, naš ugledni biblista i siriolog, sada će se osvrnuti i na to kako su na ovu drevnu bolest gledali sirijski pisci.
Sveti Jefrem Sirin
2. Lepra u Siriji
Pre nego što pređemo na analizu tekstova na grčkom jeziku, koje su ostavili hrišćanski pisci koji su o lepri pisali nakon Milanskog edikta i u vreme trajanja velike epidemije, potrebno je ukazati na granu hrišćanstva koja, iako zapostavljena, predstavlja, pored grčke i latinske, veoma važnu i bogatu tradiciju, a koja je tek poslednjih decenija dobila svoj dugo čekani legitimitet.
Sirijsko hrišćanstvo, zbog svog semitskog karaktera, kao i zbog činjenice da je opstajalo na krajnjoj istočnoj granici Rimskog carstva, bilo je povezano s jevrejskom zajednicom. Ujedno i s brojnim pokretima i ličnostima, koje su zapadni pisaci smatrali jeretičkim. Ova hrišćanska tradicija, u nekim svojim segmentima i sama radikalna, iznedrila je autore poput Tatijana Asirca (oko 120–180), i pokret kao što je enkratizam.
Sirijski je bio jezik ne samo hrišćanske nego i manihejske misije, koja je dosezala do granica Kine. U isto vreme, sirijski hrišćani su imali autohton monaški pokret koji su činili tzv. sinovi i kćeri zaveta, koji su se, po svemu sudeći, nakon krštenja zavetovali na seksualnu apstinenciju.[1]
Sve ove za zapad egzotične crte semitskog hrišćanstva, zbog svojih istorijskih, jezičkih i kulturnih razlika ostale su uglavnom nepoznate, i bile su predmet izučavanja samo uskog kruga stručnjaka. Međutim, jedna ličnost potekla iz ovog miljea prevazišla je granice svoga jezika i podneblja, i svojim delima, pre svega himnama, postala još za života poznata kao stub pravoslavlja. To je bio Sveti Jefrem Sirin (oko 306–373).
On predstavlja najuticajnijeg i najplodnijeg oca Sirijske Crkve, koji je za sobom ostavio brojne komentare na knjige Starog i Novog Zaveta, ali i prozna i poetska dela. Ona su, neposredno nakon svog nastanka, prevođena na grčki, latinski, gruzijski, aramejski, arapski, čak i crkvenoslovenski.
Sveti Jefrem je u svojim delima predstavljao veoma razrađenu teologiju bolesti i lečenja, u kojima je i spekulacija o lepri našla svoje mesto, i to u kontekstu njegove polemike s arijanskom jeresi, kao i s učenjem Markiona i Bardaisana (154–222).
Imaginacija koju Sveti Jefrem koristi u onome što bismo mogli definisati kao teologija izlečenja, slična je onoj koju koriste i pisci dela na sirijskom jeziku koja su mu prethodila, a za koja je možda i znao, npr. Ode Solomonove i Dela Jude Tome. Ili onoj koju koristi hrišćanski pisac Afraat (oko 270 – oko 345), koji je bio njegov stariji savremenik, a čije delo mu je, po svemu sudeći, ostalo nepoznato.[2]
Medicinske škole postojale su u sirijskim gradovima kao što je Nisibis, u kojem je rođen Sveti Jefrem, u Amidi, gde je ovaj svetitelj boravio izvesno vreme nakon predaje Nisibisa u ruke Persijanaca, 363. godine, kao i u Edesi, gradu u kojem je okončao svoj zemaljski život.
O prisustvu grčke medicinske literature i prakse svedoči delo pod nazivom Sirijska knjiga medicine, koja je do nas došla u obliku manuskripta koji potiče iz XII veka. Međutim, materijal koji ovaj tekst donosi znatno je ranijeg datuma. Po svemu sudeći, prvi deo je nastao negde u prvim vekovima hrišćanske ere i predstavlja anonimni sirijski tekst ili prevod s grčkog, koji u velikoj meri zavisi od Hipokritovog dela, koje se na nekoliko mesta i citira. Pretpostavlja se da je ovaj anonimni sirijski đak grčke medicine bio vezan za jedan od pomenutih medicinskih centara.
Sirijska knjiga medicine nakon prvog dela, koji je naučnog karaktera, donosi deo koji se bavi astrologijom, dok je treći deo popularan, i donosi prikaz folklornog pristupa lečenju određenih bolesti.[3] Tako, Afrodita ili Venera jeste ona koja izaziva gubu, zajedno sa šugom, bradavicama, gnojnim ranama, paralizom, čirevima i bubuljicama.[4]
Prilikom rasprave o uticaju horoskopskih znakova na pojedine delove tela, ovaj medicinski priručnik donosi da će svako ko je rođen na početku meseca nisana, i pripada Ovnu, oboleti od lepre na glavi.[5] Ako je rođen u tamuzu, u znaku Raka, oboleće od lepre, a usta i telo će da mu zaudaraju. Ako je rođen kao Vodolija u sredini ili pri kraju meseca šebata, takođe će oboleti od lepre na glavi.[6] Tekst dalje razmatra metode koje se preporučuju za izlečenje od gube.
Recept za lečenje lepre i šuge:
Uzmi mleko od žene, i sirće, i brašno od semena piskavice, napravi smesu, i upotrebi kao namaz, ili napravi smesu od samlevenog semena tikve, i semena đumbira, i semena kupusa, i stavi smesu u jako sirće, upotrebi kao namaz i sedi na suncu. Ili osuši pola kilograma lišća gluve smokve i sedhaba (?) te ih stavi zajedno u sirće. Zatim očisti ubrusom bolno mesto, i uzmi sirće i trljaj mesto na suncu, potom ga namaži sa ovom mešavinom, i neka se pacijent opere u toploj vodi.
Recept za lepru koja se naziva karsa (šuga):
Samelji raka i dodaj ga izmetu od bika i upotrebi ga kao namaz. Ili pomešaj zajedno krv crnog goluba i krv grlice, i začine, i gorku so, i utrljaj [u telo]. Ili u telo utrljaj golubiji izmet, seme muškarca, i začine. Ili spali rog bika i pomešaj ga s maslinovim uljem i starim vinom, i upotrebi tu smesu kao mast, i stani na sunce. Ili skuvaj smolu od kedra, smolu terpentina, i sumpor, s belancetom, i upotrebi kao mast.[7]
Sveti Jefrem u svojim razmatranjima o gubi, daleko je od imaginacije koju donosi Sirijska knjiga medicine. Guba, na sirijskom jeziku ܓ݁ܰܪܒ݂ܳܐ – garbo, jedna je od biblijskih bolesti koju Jefrem često priziva, pozivajući se, pre svega, na biblijske likove koji su od Boga ovom bolešću i kažnjeni.
U Himnama o veri, pogotovo u 28. himni, Jefrem koristi metaforu lepre kako bi njome opisao lažno, jeretičko učenje. Kao primer koristi lik Mojsijeve sestre kako bi upozorio one koji su sledili Arijevo učenje.
U svom prepoznatljivom literarno konstruisanom čuđenju, Jefrem se pita kako to da je Marija kažnjena leprom, kada je ona bila Mojsijeva starija sestra, ona koja mu je spasila život, budući da je pristupila faraonovoj kćeri koja se kupala. Ako je Marija kažnjena zato što je pričala protiv čoveka Božijeg, koliko više će biti kažnjeni oni koji nastoje da poznaju Boga kojeg je služio prorok Mojsije.[8]
Razmatrajući odnos između tela koje je vidljivo, i uma i duše koji su nevidljivi, Jefrem zaključuje da je telo ogledalo uma i duše. Ako je unutrašnjost zaražena leprom, ona će se manifestovati na telu. Čovek je u harmoniji, odnosno u stanju potpunosti ili zdravlja, kada svi njegovi organi deluju skladno.[9]
Kada prikazuje Boga kao tvorca tela, a Gospoda Isusa Hrista kao onog koji telo leči, Jefrem istupa protiv Markiona i Bardaisana, koji su odvajali Boga Oca i Boga Sina. Prema Markionu, čije je učenje opstajalo u njegovo vreme, božanstvo Starog Zaveta, Demijurg, stvorio je telo zato što ga je voleo, dok Gospod Isus Hristos, predstavlja vrhovno dobrog Boga koji telo mrzi i prezire. Jefem ovo učenje odbacuje, koristeći upravo primer čišćenja od gube:
Onaj koji voli telo [tj. Demijurg], izlečio je Mariju i Namana, Onaj koji mrzi telo [tj. po Markionu i Bardaisanu, Gospod Isus Hristos], izlečio je deset gubavaca, kako bi pobio one koji lažno optužuju, jer, po njihovim rečima, trebalo bi okriviti onoga koji je uzvišen.[10]
Prema Svetom Jefremu, Gospod Isus Hristos telo voli i zato leči obolele, na isti način kao što Bog Otac voli telo budući da ga je sačinio. Lečenje od gube predstavlja novo rođenje – čovek se čisti od bolesti na isti način kao što se čisti od greha prilikom krštenja.
Svetitelj dalje poredi slobodnu volju prvog čoveka, Adama, i slobodnu volju cara Uzije, koji su, vođeni nečastivim, ustali protiv Boga. Prvi je proteran iz svetinje raja, dok je drugi proteran iz svetinje jerusalimskog hrama. Adam se usudio da dodirne zabranjeno voće, kao što se Uzija dotakao svetinje. I jedan i drugi delovali su iz oholosti i drskosti, i zbog toga su i izgubili svoju carsku vlast.[11]
Svetinja i nečistoća suprotstavljene su kao što su suprotstavljeni raj, tj. jerusalimski hram, i lepra. Car je od svetinje očekivao očišćenje, ali je zaražen gubom, na isti način kao i Adam koji je očekivao da bude kao Bog. Gubavac koji sve prlja, izašao je iz hrama koji sve očišćava.[12] Prema Svetom Jefremu, ne čini sveto mesto nekoga čistim, nego upravo stanje čovekovog unutrašnjeg bića, njegove duše i uma, čini da on iz dodira sa svetinjom izađe ili kao gubav, ili kao očišćen i svet.
U poslednjem nastavku ovog serijala o teološkom tumačenju lepre biće prikazani spisi vizantijskih crkvenih otaca u kojima se ova stara boles pominje.
[1] Detaljnije o sirijskom monaštvu pogledati: Arthur Võõbus, „The Institution of the Benai Qeiama and Benat Qeiama in the Ancient Syrian Church“, Church History, 30, 1961, str. 19–27.
[2] Aphraatis Spientis Persae Demonstrationes I–XXIII. Detaljnije o ovome pogledati u: Aho Shemunkasho, Healing in the Theology of Saint Ephrem, Georgias Press, New Jersey, 2002.
[3] E. A. Wallis Budge, Syrian Anatomy, Pathology and Therapeutics or’The Book of Medicines’, I, II, Oxford University Press, London, 1913.
[4] Ibid., II, str. 551.
[5] Ibid., str. 618.
[6] Ibid., str. 619.
[7] Ibid., str. 693–694.
[8] Des heiligen Ephraem des Syrers, De Fide 28. 10.
[9] Idem, Seremones I, 2. 1225–42.
[10] Idem, Contra Haereses, 46. 16.
[11] Des heiligen Ephraem des Syrers, De Paradiso, 3. 14, 15. 9–10.
[12] Ibid., 15. 12.
