U nekoliko nastavaka, jedan od naših najistaknutijih biblista mlađe generacije, otac Nebojša Tumara, osvrnuće se na to kako su se prema jednoj drevnoj bolesti – lepri – odnosili biblijski i otački autori. Zato što nam njihova teologija bolesti može biti od koristi u suočavanju sa koronom, koja je naše vreme učinila gotovo apokaliptičnim.
Svako vreme ima svoje breme, a breme ovog časa predstavlja pandemija koja pred našim očima munjevitom brzinom menja sliku sveta koji smo doskora poznavali. Pred nama, kao hrišćanima i onima koji služe pred oltarom Boga živoga, postavio se zadatak da istine naše vere ispovedamo sada i ovde i da propovedamo Hrista koji je uvek isti u vremenu koje se transformiše iz časa u čas.
Dok posmatramo kako se formira jedna nova teologija bolesti, možemo se podsetiti kako je jedna, danas skoro iskorenjena bolest, bila teologizirana u svetlu istine da je jedno od lica Svete Trojice uzeo na sebe telo i naselio se među nas, uzevši na sebe sve slabosti naše propadljive prirode, sve naše grehe i sve naše bolesti.
Uvod
Masoretska tradicija biblijskog teksta, u svom legalnom delu, u Trećoj knjizi Mojsijevoj, detaljno opisuje ono što se u Daničićevom prevodu naziva guba. (Pošto srpski jezik poseduje dva ustaljena ravnopravna termina da bi označio ovu bolest: lepra, odnosno guba, nećemo praviti razliku među njima. Ipak, bolest smo obično imenovali sa lepra ili guba, a one koji je nose nazvali smo gubavcima.)
Trinaesta i četrnaesta glava u pomenutoj starozavetnoj knjizi bave se različitim oblicima kožnih bolesti, sumnjivim mestima koja su se pojavila na odeći i zidovima kuća, kao i ritualima čišćenja koji se odnose, kako na ljude, tako i na stvari i objekte.
Prvo pitanje koje se postavlja prilikom čitanja ovih zakona ili regula o gubi, vrlo je jednostavno. Da li su u ovim stihovima opisani simptomi oni koji se odnose na lepru? Da li se ovde radi o onome što je modernim jezikom medicine definisano kao Hansenova bolest?
Reči koje nas u masori etimološki prevashodno zanimaju, i koje povezuju sve kožne probleme pomenute u navedenim poglavljima, kao i razne promene na stvarima i objektima, jesu – zaraza i lepra; odnosno ono što je u masoretskom tekstu definisano sa נֶגַע i צָרָעַת.
Prvi od ova dva izraza, נֶגַע – nega’, koji se može prevesti kao zaraza, predstavlja jedan uopšten i propratni termin koji definiše bilo koju bolest kože koja se javlja kao promena u odnosu na zdravu kožu.
Drugi termin צָרָעַת – ṣāra’at, koji će biti u centru našeg interesovanja, obeležava različite simptome kožnih bolesti, koje se, pre svega, odnose na bolesti gde je koža ljuspava, slična krljušti ribe.[1] Na mestima gde se ova reč javlja u masoretskom tekstu, Septuaginta je donela svoj ekvivalent, koji je kasnije ušao u sve evropske jezike kao λέπρα.
Kada biblijski tekst sa opisa kožnih oboljenja pređe na opisivanje stvari i objekata koji mogu biti zahvaćeni tzv. leprom, nije nam jasno da li se ovde radi o nekoj vrsti buđi ili vlažnog mesta, koje se može proširiti i koje se može naći kako na predmetima, odnosno garderobi, tako i na zidovima kuća.
Ono što nam je nakon čitanja jasno odnosi se na činjenicu da guba opisana u Zakonima o gubi, ima malo toga zajedničkog sa bolešću koja je kasnije ponela naziv po Norvežaninu Gerhardu Hansenu (Gerhard Henrik Armauer Hansen). Zato što je on 1873. godine utvrdio da bakterija Mycobacterium leprae izaziva ovu bolest.
Po svemu sudeći, bolest koju Biblija naziva ṣāra’at predstavlja, takođe, jedan generalni termin koji opisuje pojavu promene kako na koži ljudi tako i na predmetima. I nju karakteriše prvenstveno promena boje na zahvaćenom mestu, udubljenje koje bolest izaziva, bilo na koži, odeći ili zidu kuće.
U tekstu se jasno insistira na nekoj vrsti karantina od sedam dana, kao u slučaju kada se čovek dotakne tela pokojnika (up. Br 19, 11), kao i na tome da se proveri da li se ṣāra’at širi ili ne, od čega zavisi deklarisanje – Čisto je ili Nečisto je!
Elephantiasis Graecorum kao odistinska guba
Kao što smo naveli, Septuaginta, prevod biblijskih knjiga na grčki jezik, koji je počeo da se formira u trećem veku pre nove ere, jevrejski izraz צָרָעַת – ṣāra’at, prevodi sa imenicom λέπρα. Da bi razumeli šta je Septuaginta podrazumevala pod ovim izrazom, potrebno je da konsultujemo grčke izvore kako bi sagledali, šta su drevni Grci podrazumevali pod ovom bolešću, i da li su prevodioci jevrejskog teksta bili u pravu kada su je povezali sa generalnim terminom kao što je jevrejski ṣāra’at.
Veliki broj naučnih studija koje su se odnosile na istoriju bolesti zvane lepra, usledio je neposredno nakon otkrića doktora Hansena, kada je jedan termin, u ovom slučaju lepra, nepovratno vezan za simptome koje izaziva jedna bakterija rasprostranjena najviše u toplim i vlažnim podnebljima. Izraz lepra, koji je, možemo reći, bio fluidan, sada je konačno usidren i vezan za organizam poznat kao Mycobacterium leprae. U isto vreme, javila se i jedna od prvih studija na ovu temu Elefantijazis ili odistinska lepra (1878), a njen autor je bio prof. Robert Livajng (Robert Liveing).[2]
Prof. Livajng analizira upotrebu izraza lepra kod grčkih pisaca koji su pisali pre i u vreme nakon nove ere. Hipokrit (460–370. pre n.e.), kao i ostali starogrčki pisci, koriste ovaj termin kako bi opisali stanje koje odgovara današnjoj psorijazi. Pisci ovog perioda još uvek nisu poznavali pravu lepru odnosno Hansonovu bolest.
Međutim, u vreme kada je pisao Aretej iz Kapadokije (1. ili 2. vek n.e.), u jugoistočnoj Evropi se pojavila bolest pod nazivom leontijazis, koja je veoma detaljno opisana. Kasniji autori upotrebljavaju izraz elefantijazis da bi opisali istu bolest. Tako, pre nego što su arapski medicinski pisci počeli da se prevode na latinski jezik, izraz lepra je označavao psorijazu ili Lepra Graecorum kod starijih grčkih pisaca, dok je elefantijazis ili Leontiasis Grseeorum označavao ono što je poznato kao odistinska lepra.[3]
Kada istorijski ulazimo u vreme kada je Stari Zavet preveden na grčki jezik, mi se nalazimo u periodu u kojem je odistinska lepra, verovatno, zajedno sa grčkim vojnicima Aleksandra Makedonskog, iz Indije prispela u geografski i kulturni krug koji nas ovde zanima.[4] Kada Septuaginta koristi ovaj termin, ona ima u vidu ne bolest koju su istim terminom opisivali raniji grčki pisci, tj. psorijazu, nego odistinsku lepru, koja je u to vreme zvana elefantijazis, odnosno leontijazis.[5]
Ovo ne znači da je pomenuti izraz prikovan samo za jednu bolest. Budući da u nekim od svojih stadijuma, veliki broj kožnih ali i drugih bolesti imaju slične simptome, izraz lepra je, po svemu sudeći, mogao da označi i neveneralni sifilis, koji se preko kože obično prenosi tokom detinjstva.[6] Isto tako, neki vizantijski pisci, kao Orivazije (320–400), Aetije Amidski (6. vek), Pavle Eginski (607–690), i dalje koriste ovaj izraz u njegovom prvobitnom značenju koje je imao u grčkom jeziku, kako bi opisali bolest psorijaze, koja je bezopasna, izlečiva i neprenosiva.[7]
Da bismo sebi dočarali šta su Septuaginta, Josif Flavije, novozavetni pisci (među kojima je bio i jedan lekar grčkog porekla – Ap. Luka) ovim izrazom predočili svojim čitaocima, odnosno da bismo shvatili šta je u očima hrišćanskih pisaca kasne antike izraz lepra označavao, potreban je detaljniji prikaz ove bolesti. Njega nalazimo kod jednog od najslavnijih grčkih lekara, već pomenuti Aretej iz Kapadokije:
Ova bolest ima mnogo toga zajedničkog sa slonovima – sličnost se može naći u izgledu, boji, veličini, načinu života… Elefantijazis je bolest sa kojom nestaju sve nade… boja kože je modra ili crna, donji deo čela je veoma naboran, tako da prekriva oči, kao kod… lavova kada su besni, zato je bolest i dobila svoje ime leontionazis… Usne su istaknute i debele… uši izgledaju… kao one.. kod slona… Tumori na obrazima, bradi, prstima, i kolenima su puni čireva, koji ne samo da ispuštaju ogavan miris nego su i nezalečivi. Udovi tela kod pacijenta su beživotni. Nos, prsti, stopala, genitalije i ruke otpadaju… Sve je ogavno što se bola tiče, telo se ne hrani, a tu je prisutna i halapljiva požuda…. oboleli su pritisnuti neverovatnom težinom svakog svog uda… bolest proizvodi prezir i izopštenje od svakoga… Ko ne bi pobegao ili okrenuo svoja leđa bilo svome sinu, ocu ili bratu, koji je potpao pod ovakvu zlu sreću, pogotovu ako postoji opasnost da se bolest prenese? Stoga, mnogi su ostavljali svoje drage i mile u pustinju ili su ih odvodili u planine, neki obezbedivši njihove potrebe za neko vreme, drugi uskraćujući im sve što je neophodno za život, želeći im samo da umru što pre.[8]
Aretej ovde donosi jedan rasprostranjen pogled na fizičko stanje i društvene implikacije koje lepra sa sobom povlači. Međutim, kada pored ovog tekstualnog dokaza nastojimo da donesemo i materijalne dokaze nauke koja se naziva paleopatologija, koja se bavi istorijom bolesti uopšte, i koja proučava zemne ostatke ljudi iz minulih vremena, stvari se neumitno komplikuju.
Naime, dosad nije pronađen materijalni dokaz koji bi potvrdio da je odistinska lepra postojala u Svetoj zemlji u periodu Prvog odnosno Drugog hrama. Takođe, donedavno nije pronađen nijedan skelet u Svetoj zemlji iz perioda krstaša koji bi nesumnjivo ukazivao da se radi o ostacima osobe koja je bolovala od lepre.
Ipak, 1980. godine, pronađeno je nekoliko skeleta u jednoj egipatskoj oazi, koji datiraju iz helenističkog perioda, tačnije 200. pre n.e. Oni dokazuju da je u to vreme ova nova bolest prodrla u područje Mediterana. Ono što je od posebnog značaja je činjenica da su ovi skeleti ljudi oboleli od lepre pripadali Indoevropljanima, koji su sahranjeni na groblju koje pripada nubijskim crncima. Ovo potvrđuje da su, u periodu helenizma, ljudi oboleli od lepre bili izopšteni iz društva i primorani da žive i budu pogrebeni među strancima.
Što se tiče geografskog područja na kojem su nastale knjige Novog Zaveta, ranorabinska i ranohrišćanska literatura, arheološki nalazi skromno potvrđuju da je među monasima koji su stradali za vreme persijskog prodora na teritoriju svete zemlje (614) bilo i onih koji su bolovali od tzv. facijalne lepre.[9]
O ovim činjenicama nećemo dalje raspravljati, jer su one od sekundarnog značaja za dalji tok ovog teksta, budući da nas interesuje lepra ne kao bolest striktno definisana imenom naučnika Hansena, već kao bolest koja je imala svoju religijsku, etičku i društvenu konotaciju. I koja je predstavljala više metaforu a manje dijagnozu.
U nastavku, koji će biti objavljen sledeće nedelje, biće reči o metafori gube u ranom hrišćanstvu. Tada ćemo videti kako su lepru tretirali Justin Mučenik, Irinej Lionski, Tertulijan, Origen i drugi.
[1] John F. A. Sawyer, A Note on the Etymology of ṣāra’at, Vetus Testamentum 26/2 (1976): 241-245.
[2] Robert Liveing, Elephantiasis Graecorum: Or True Leprosy, London: Spottiswoode and Co. 1878.
[3] O prevodu arapskih pisaca na latinski jezik i kasnije komplikacije oko upotrebe izraza lepra, pogotovu kada su ga antički autori nanovo razmatrali u vreme renesanse, pogledati: R. Liveing, Elephantiasis Graecorum (1878): 2-4.
[4] Brenda J. Baker and George J. Armelagos, The Origin and Antiquity of Syphilis: Paleopathological Diagnosis and Interpretation, Current Anthropology 29/5 (1988): 706-707.
[5] Robert Liveing, Elephantiasis Graecorum (1878): 3-5.
[6] Ovde se imaju u vidu teorije koje smatraju da je neveneralni sifilis postojao u starom svetu pre otkrića Amerike. Detaljnije o ovome pogledati: Brenda J. Baker and George J. Armelagos, The Origin and Antiquity of Syphilis (1988): 703-706; Joseph Zias, Current Archaeological Research in Israel: Death and Disease in Ancient Israel. The Biblical Archaeologist 54/3 (1991): 152.
[7] Gilbert Lewis, A Lesson from Leviticus: Leprosy, Man, New Series 22/4 (1987): 596.
[8] Aretaeus, Book 2 on Chronic Deseases, John Moffat (trans.), London: Logographic Press (1785): 273-288.
[9] Joseph Zias, Current Archaeological Research in Israel (1991): 146-159.
