Patristika (od latinske reči patres – „oci“, podrazumeva se „[oci] Crkve“) jeste termin koji označava učenje prvih hrišćanskih teologa, tzv. crkvenih otaca. Nastavši u drugom veku nove ere, patristika se formirala u borbi protiv gnosticizma i tradicionalnih paganskih svetonazora, nalazeći se u složenom uzajamnom delovanju sa poznoantičkim idealizmom, posebno sa novoplatonovstvom. Od druge polovine V do VII–VIII veka patristika se pojavljuje već kao filosofija ranofeudalnog društva, prelazeći u sholastiku.
Periodizacija i klasifikovanje patrističke literature
Pretfilosofski (po tradicionalnoj terminologiji „apostolski“) period hrišćanske literature završava se oko sredine drugog stoleća. Od tog vremena otvara se epoha tzv. apologeta pisaca polemičara, koji su branili hrišćanstvo u situaciji represije vlasti i napada filosofa. Pokret apologeta je stvorio obimnu literaturu sa preovladavanjem retoričke propagande kod njegovih latinskih predstavnika: Minukije Feliks (II–III vek), Tertulijan, Arnobije (umro oko 326), kasnije Laktantije (oko 250–325), i filosofskog umozrenja kod grčkih: Justin (pogubljen oko 166), Atinagora (umro oko 177) i posebno filosofi aleksandrijske škole – Kliment Aleksandrijski, Origen, Dionisije (rođen krajem II veka, umro 264/265). Prelaz hrišćanstva na prava državne religije u četvrtom veku i prvi pokušaj njegovog dogmatskog konstituisanja 325. godine (Nikejski sabor) dovodi do toga da se polemički fragmentarno filosofiranje apologeta zamenjuje radom na celovitom sistematizovanju dogmatskog učenja, koji se oslanja na filosofsku spekulaciju. Počinje procvat patristike koji dostiže kulminaciju u delatnosti kruga „Kapadokijaca“ – Vasilija Velikog (oko 330–379), Grigorija Bogoslova (oko 329–390) i posebno Grigorija iz Nise (oko 335–394) na Istoku i Avgustina na Zapadu, i završava se smrću ovog potonjeg (430). Završni period, koji se odlikuje okoštavanjem dogmata, gašenjem spekulativne dijalektike i enciklopedijskim kodifikovanjem nauka pod okriljem teologije [Leontije (oko 475–543) na Istoku, Beotije na Zapadu], završava se pojavom radova Jovana Damaskina i Jovana Skota Eriugene, koji su postavili temelje istočne i zapadne sholastike.
Geografska podela „crkvenih otaca“ na zapadne (Italija, romanizovana Evropa i Severna Afrika), koji su pisali na latinskom jeziku, i istočne (Grčka, Bliski istok i Egipat), koji su pisali na grčkom, ne može se uvek dosledno sprovesti (tako je Tertulijan, predstavnik latinske apologetike, svoja ranija dela pisao na grčkom); ipak je ovo načelo klasifikovanja opravdano primetnim naginjanjem grčkih „crkvenih otaca“ (od aleksandrijskih apologeta do autora Areopagitika) ka ontološkoj spekulaciji, a latinskih ka moralističkom psihologizmu i subjektivizmu. Karakteristično je da Zapad nije ispoljio filosofski interes za polemiku po trinitarnom pitanju (tumačenje dogmata o trojičnosti božanstva), a Istok ka pelagijanskim sporovima o odnosu volje i blagodati. Ova razlika se koreni u antičkim kulturnim tradicijama Grčke i Rima.
Odnos patristike prema antičkoj kulturi
Osnovni problem za patristiku od samog početka postalo je objašnjenje odnosa prema paganskoj kulturnoj, a posebno filosofskoj tradiciji. Na prvoj etapi radilo se o izboru između uslovnog prihvatanja i potpunog negiranja antičke filosofije. Oba moguća rešenja naznačena su već u Pavlovim poslanicama. Apologetska literatura puna je kontrasta (pijetet prema helenskoj obrazovanosti kod većine grčkih predstavnika patristike, žestoki napadi na nju kod Tatijana, Tertulijana i Arnobija). Ipak, ove protivrečnosti ne treba precenjivati: „najliberalniji“ i intelektualistički orijentisani pisci (poput Origena) oštro su se odvajali od antičke filosofije priznavanjem autoriteta otkrivenja, a najistaknutiji rušitelji antičke kulture u sadržaju svoje kritike polazili su od kiničke tradicije pojednostavljivanja, pozivanja na prirodu i zdrav razum itd. (Tertulijan), a u njenom oblikovanju od retoričkih normi (Tatijan, Tertulijan). Kulturni nihilizam ubrzo se pokazao kao nespojiv sa univerzalističkim pretenzijama hrišćanstva, i pitanje odnosa prema antičkoj tradiciji već se krajem perioda apologeta postavljalo drugačije: koje mesto u „spasenju“ čovečanstva pripada helenskoj obrazovanosti? U osvitu apologetike Justin pokušava da grčku kulturu interpretira kao kulturu bogotraženja, a hrišćanstvo kao završni razvoj ove kulture. Složenija je koncepcija Klimenta Aleksandrijskog: grčka obrazovanost trebalo je da posluži kao prethodni stupanj u procesu vaspitavanja čovečanstva od strane Boga. Pogled na „helenstvo“ kao na zatvorenu i pređenu etapu u razvoju čovečanstva formuliše se kod Aristida (II vek), a detaljiše se kod epigona apologeta Epifanija Kiparskog (IV vek). Svoj vrhunac patrističko osmišljavanje istorije dostiže kod Avgustina (O državi Božijoj). Treća faza u postavljanju problema paganske kulturne tradicije je pitanje izbora onog što je iz riznice grčkorimske obrazovanosti „prikladno“ za novu svetsku ideologiju. U nastavku perioda apologeta i u epohi procvata patristike događa se sudaranje konkurentskih programa ovog izbora. Različite grupe crkvenih i „jeretičkih“ mislilaca u svojoj borbi pozivaju se na različite tokove antičke filosofije. Tako se, u interesu polemike protiv gnostičke spekulacije, Tertulijan obrušava na platonovstvo, peripatetizam i staru Stou, istovremeno braneći stoički senzualizam i posebno praktični moralizam u duhu Seneke. Antitrinitaristi (Pavle Samosatski, Arije) su se oslanjali na aristotelovsku logiku i matematički metod Euklida, a pristalice Nikejskog Simvola vere, koji su se borili sa njima, na novoplatonovsku dijalektiku.
Od pojedinih filosofskih učenja antike Platonov idealizam je imponovao većini poslenika patristike, posebno grčkim, mada je široka percepcija Platonove idealističke dijalektike istorijski ograničena periodom kapadokijskog kruga i Avgustina, a potom se zapaža samo u Corpus Areopagiticum i sa njima povezanom tradicijom (Maksim Ispovednik i dr). Od Aristotela je bila preuzeta koncepcija Boga kao prvog uzroka i svrhe sveta, a takođe je teološki preuređen logički metod, koji krajem patristike konačno istiskuje postupke platonovstva. Uzajamni odnosi patristike i novoplatonovstva bili su složeni. Novoplatonovsko učenje, pri svom njegovom transcendentalizmu, misticizmu i asketizmu, bilo je isuviše zasićeno panteizmom da bi njegovo asimilovanje moglo biti bezbolno. Iz novoplatonovskih krugova izlazili su najistaknutiji kritičari hrišćanstva (Porfirije) i borci protiv njega (imperator Julijan Apostata). Istovremeno su putevi patristike i novoplatonovstva prolazili isuviše blizu da se ne bi iznova i iznova preduzimali pokušaji hrišćanizovanja novoplatonovstva (Grigorije iz Nise, Corpus Areopagiticum). Stoicizam, sa njegovom etikom, kritikom neskladnosti tradicionalne paganske religije i prosvetiteljskim kosmopolitizmom, imponovao je prvenstveno apologetima; Tertulijan je našao za moguće čak da prihvati stoičko učenje o materiji („telesnosti“, corporalitas) kao supstanciji svega bivstvujućeg, uključujući i ljudsku dušu i čak Boga. Spiritualističkim tendencijama „klasične“ patristike IV–V veka stoicizam u celini više nije odgovarao; ipak, antiontološka, moralistička usmerenost pozne Stoe očuvava se u latinskoj patristici i prelazi u zapadnu sholastiku. Uticaj kinizma takođe je dostigao svoju kulminaciju u epohi apologeta (nihilističko rušenje kulture i civilizacije kod Tertulijana i naročito Arnobija), ali je produktivno bilo samo patrističko usvajanje teze kiničke etike o neophodnosti „ravnodušnosti“ čoveka prema spoljašnjem svetu. Materijalistički pravci i materijalistički elementi antičke filosofije nailazili su na oštar neprijateljski odnos od strane poslenika patristike. Polemika je tekla po liniji kritike antiteleologizma Demokrita i Epikura, njihovog učenja o svetu kao proizvodu „slučajnog“ spajanja atoma i o materiji kao nestvorenoj supstanciji. Pri ovome kao da su „najliberalniji“ poslenici patristike, koji su imali najviši filosofski vidokrug, najoštrije osećali nepomirljivost svog svetonazora sa materijalizmom (Kliment Aleksandrijski, Dionisije) i posebno su se dosledno orijentisali na spiritualizam (Origen, Grigorije iz Nise).
Osnovni problemi patrističke filosofije
Faktor koji oštro razdvaja patristiku od slobodnog filosofskog istraživanja, kakvo je poznavala antička filosofija, jeste ideja otkrivenja. Već u Prvoj poslanici Korinćanima Apostola Pavla sadržana je misao da otkrivenje ukida „mudrost ovoga sveta“; u najparadoksalnijim formulacijama ovo suprotstavljanje fideizma intelektualizmu iskazao je Tertulijan. Dosledno sprovođenje ovih gledišta učinilo bi nemogućim postojanje patristike kao sfere idealističke filosofske spekulacije. Ipak je sama Crkva, kanonizujući tekstove Novog Zaveta kao središte otkrivenja, bila prinuđena, potrebom filosofskog oformljenja svoga učenja, da podstakne spekulaciju koja se daleko udaljavala od slova „Pisma“ (dovoljno je kazati da tekst Nikejskog Simvola vere sadrži specijalne termine poznoantičkog idealizma, strane leksici Novog Zaveta, na što su sa neodobravanjem ukazivali tradicionalisti). Origen je, u traženju slobode za svoja intelektualistička stremljenja, izneo za anticrkvene mistike svih vremena važnu tezu o primatu nepisanog „večnog jevanđelja“ nad „pisanim“. Takva gledišta za Crkvu su bila neprihvatljiva; ona se trpeljivije odnosila prema slobodnoj mističko-alegorijskoj interpretaciji „Pisma“ (Grigorije iz Nise, Corpus Areopagiticum). Procvat, sa „otkrivenjem“ relativno malo povezane, filosofske spekulacije u periodu od drugog do petog veka, brzo se završava i dovodi do kanonizovanja uporedo sa „Pismom“ isto toliko autoritativnog „Predanja“.
Ontološke probleme razrađivala je prvenstveno grčka patristika. Među njima je poseban interes izazivao teološki problem (problem Boga). Osnovne ideje patrističke teologije su: monoteizam (nasuprot paganskom politeizmu i gnostičkom dualizmu), supranaturalizam i kreacionizam – natprirodna priroda i transcendentnost Boga, njegova apsolutna sloboda i apsolutna vlast nad svetom koji je on stvorio ni iz čega (nasuprot mitološkim likovima grčko-rimskih tradicionalnih bogova i gnostičkim likovima nesavršenog demijurga). Kada se u epohi posle Nikejskog sabora (325) ove predstave o Bogu stabilizuju i kad njihova odbrana postane neaktuelna u ezoterijskim krugovima učenih mistika, dešava se naredno produbljivanje ideje onostranosti Boga, koje se koristi novoplatonovskim metodama i koje dovodi do tzv. apofatičke (odrične) teologije: Bog nema atributa i ne podleže definisanju, jer se on nalazi iza granice bića i kvaliteta. Apofatizam se prvo pojavio još kod Filona, zatim kod novoplatonovaca i Origena, koji ih je preduhitrio, razvija ga Grigorije iz Nise i dostiže apogej u Corpus Areopagiticum. Odnos Crkve prema apofatizmu bio je dvostruk: njoj je imponovao iracionalizam ideje Boga, ali je u svom razvoju apofatizam pretio da podrije predstavu o ličnom Bogu kao nosiocu volje i promisli (kako je to bilo u srednjem veku i u novo vreme kod apofatika Ekharta, Bemea, Šeflera [Angelusa Silesijusa] i dr); nije Corpus Areopagiticum slučajno imao ogromnu popularnost u antifeudalnim jeretičkim krugovima (posebno u Rusiji). Depersonalizujući božanstvo, apofatizam je otkrivao put njegovom naturalističko-panteističkom tumačenju. Istovremeno, Crkva nije mogla da definitivno osudi apofatizam jer joj je on bio potreban za izgradnju njene „pravoverne“ mistike.
Hrišćanska teologija provalijom deli Boga i čoveka, a hristologija je prizvana da popuni ovu provaliju. Radi obrazlaganja svog autoriteta kao zemaljskog realizovanja nebeskog carstva blagodati, i pritom jedinstvenog realizovanja, Crkvi je trebalo učenje o apsolutnoj adekvatnosti ovaploćenja Boga u čoveku, o punoj realnosti ovog „očovečenja“, o savršenoj izuzetnosti i neponovljivosti Bogočoveka Hrista i, na kraju, o ostvarenju ovog ovaploćenja ne „odozdo“, odlučnim naporom moralnog čoveka, koji je dostigao božansku visinu (kako je učio Pavle Samosatski i dr) i ne posredstvom naturalistički-spontane „emanacije“ božanskog načela (takvi su se zaključci mogli izvesti iz Origenovog učenja i iz arijanstva), nego putem silaženja božanstva (kenosis). Od samog početka Crkva se morala suočiti sa dvostrukom opasnošću. S jedne strane, gnostički spiritualizam nije mogao prihvatiti ideju o materijalnoj realnosti božanskog ovaploćenja i u njoj sadržanog delimičnog rehabilitovanja čulnog sveta (međutim, Crkva je baš imala i potrebu za ovim delimičnim rehabilitovanjem ako je želela da osvešta prevlast, vlasništvo i sav život svoje pastve sve do braka itsl); tako je nastao doketizam, učenje o iluzornoj telesnosti Hrista. S druge strane, jevanđeljska pripovest, koja podvlači ljudske crte Isusa kao pravednog učitelja, prirodno je vodila predstavi o tome da je Isus bio samo najbolji među ljudima, koji je bio udostojen da bude „usinovljen“ od Boga, pri čemu ovo posinovljenje teorijski može za sebe da zadobije svaki čovek, koji postigne istu takvu visinu u svom moralnom samousavršavanju (odjeci stoičkog učenja o tome da naporima volje mudrac čini sebe jednakim Bogu; koncepcija Isusa-čoveka u vidu tzv. „evionizma“ postojala je od pradavnih vremena i spekulativno je oblikovana u krugovima teodotijana i pristalica Pavla Samosatskog i, zahvaljujući arijanstvu, zadobila je široku rasprostranjenost). Negiranje oboženja ljudske prirode u Hrista išlo je u raskorak sa pretenzijom Crkve na „osveštenje“ ljudskog života; učenje da je ovo oboženje bilo slobodno postignuto ljudskom voljom uklonilo je neophodnost takvog osveštenja. Pitanje o odnosu dveju „priroda“ u ličnosti Hrista bilo je uslovljeno i stremljenjem da se obrazloži usklađenost božanskog i ljudskog, zemaljskog i nebeskog što je dovelo do mariologije, učenja da se Deva Marija, koja predstavlja središte osveštenog čovečanstva, pojavila kao roditeljka bogočoveka Hrista u svoj punoći njegove božanske i ljudske prirode (po Jovanu Damaskinu, „ime ‘bogorodica’ u sebi sadrži svu tajnu očovečenja“).
Patristika je morala da reši i trinitarni problem pitanje odnosa ipostasi Oca, Sina i Svetog Duha. Subordinacionizam, tj. objava da su ipostasi Duha i, pre svega, Sina niže i podređene, bio je neprihvatljiv, jer je stavljao u sumnju punovaljanost i adekvatnost ovaploćenja Boga i dopustio je da se rađanje ipostasi interpretira kao bezlično-prirodni proces emanacije. Zastupanje paradoksalnih stavova o trojednosti božanstva i o dvema prirodama Hrista u epohi procvata patristike baziralo se na dovoljno rafinovanom dijalektičkom antinomizmu koji je, međutim, uskoro bio istisnut doktrinarnim fideizmom.
Isto to postavljanje pitanja (ako svet i čovečanstvo ne mogu biti opravdani i osvešteni, onda Crkva sa njenim učenjem i tajnama nije potrebna, jer je nemoćna; ako su svet i čovečanstvo čisti, i mogu i sami da dostignu svetost ili da je poseduju, Crkva nije potrebna, jer je suvišna) određuje suštinu patrističke antropologije (učenja o čoveku) i kosmologije. Čovek je oskrnavljen „prvorodnim grehom“ i njegova „plot i krv“, njegova telesna priroda su beskonačni istočnik prljavštine. S druge strane, u polemici sa pesimizmom gnostika (koji su učili da je plot tvorevina nesavršenog demijurga) i spiritualizmom novoplatonovaca (koji su učili da plot, kao i svaka materija, ne poseduje suštinsku realnost) Crkva neumorno insistira na spasenju i čak na oboženju ljudskog tela (ovaj je motiv posebno snažan kod Irineja: „Plot nije lišena pričešća sile Božije“; „Hristos je došao da oživotvori plot“). U somatologiji (učenju o telu) povezale su se hristologija, koja je dala prauzor apoteoze ljudskog tela u kultu Hrista, i antropologija, koja je obećala istu takvu apoteozu u ploti za sve koji ga se „udostoje“: „Sin Božiji načinio se onaj isti kao i mi, da bi nas načinio onim što jeste on.“ U ovim idejama još živi odjek plebejsko-materijalne eshatologije ranog hrišćanstva, stran aristokratskom spiritualizmu mislilaca poput, recimo, Grigorija iz Nise. Najjasniji i završni izraz istočna ontološka antropologija našla je u delu Nemesija iz Emese (živeo je oko 400) O prirodi čoveka, gde se zanimanje za „plot“ izražava u širokoj recepciji kurentnih anatomskih i fizioloških učenja antike, koja pretvaraju ovaj rad u svojevrstan kompendijum.
Ipak je u patrističkoj antropologiji dominirajuća bila teza o besmrtnosti duše, bez koje je nezamisliva hrišćanska ideja o definitivnom raskrivanju moralne sudbine čoveka u onostranom životu. Shvatanje besmrtnosti duše bilo je orijentisano na tradiciju antičkog idealizma, ali pitagorovsko-platonovska predstava o preegzistenciji ljudske duše pokazala se kao nespojiva sa hrišćanskim kreacionizmom (ona je bila konačno osuđena od strane Crkve 553. godine [na Petom vaseljenskom saboru u Carigradu]). Isto se odnosi na ideju o seobi duša (metempsihozi), koja je u neskladu sa hrišćanskim apsolutizovanjem moralne vrednosti pojedinačnog i neponovljivog ljudskog života.
Kosmos u shvatanju patristike takođe je „stvorenje“ i stoga se nalazi beskonačno ispod svog „tvorca“; materija je bila stvorena i biće razorena. S druge strane, kao protivteža gnostičkom i manihejskom pesimizmu, u patristici se brani svet kao dobra i lepa tvorevina Boga, puna svrsishodnosti. Vodeći motivi patrističke kosmologije su: kreacionizam, teleologizam, stav o univerzalnoj harmoniji i akomodaciji, strog logički i hijerarhijski sistem kosmosa, estetsko opravdanje sveta. Ove ideje najjasnije su izražene u Šestodnevu Vasilija Velikog, koji je na Zapadu preradio Amvrosije Mediolanski (oko 339–397), kod Grigorija iz Nise i kod Avgustina. Corpus Areopagiticum daje estetski proživljenu sliku sveta kao hijerarhiju svetlosti (svojevrsni odraz postanka crkvene subordinacije).
Moralističko-psihološki problemi (Bog i čovek ne kao ontološki objekti, nego kao subjekti volje) razrađivani su prvenstveno na Zapadu. Tamo je Crkva obrazlagala svoju neophodnost radi „spasenja“ čovečanstva ne umozrenjskim tezama o odnosu „dveju priroda“ u Hristu, već učenjem o iskonskoj nepotpunosti ljudske volje koja ne može naći sebe niti steći celovitost bez uplitanja „blagodati“, spasenje se „daruje“ čoveku, a ne da ga on „zaslužuje“. Ovu tezu Avgustin je zastupao protiv bogoslova Pelagija i Julijana. Ipak se za potonje katoličanstvo Avgustinovo učenje pokazalo neprihvatljivim pošto je otvaralo mogućnost individualističkog shvatanja spasenja i nije ostavljalo mesta za takve „zasluge“, kao što je ispunjenje crkvenih propisa. Pravna kultura starog Rima, u kombinaciji sa politikom Rimske Crkve, uzrokovala je učenje o „krsnoj žrtvi“ Hrista, koje se nije ukorenilo na Istoku, kao pravnoj operaciji, u procesu koje je, kao odšteta za grehe ljudi, bilo uneto „zadovoljenje“, koje u velikoj meri prevazilazi „dug“, kao rezultat čega se obrazovala suma blagodati stavljena na raspolaganje crkvi. Moralistički interes prema individualnoj psihologiji urodio je Avgustinovim Ispovestima, a moralistički interes prema istoriji takođe njegovim spisom O državi Božijoj.
Prelaz na feudalni način proizvodnje i oblikovanje osnovnih dogmata crkvene ortodoksije obeležavaju kraj patrističkog perioda hrišćanske religijske filosofije. Osnovne probleme zapadne i istočne patristike nasleđuje rimokatolička i pravoslavna sholastika; tako se hristološki sporovi Istoka neposredno produžavaju u ikonoboračkim (VIII–IX vek) i palamitskim (XIV vek) sprovima; u rimokatoličkoj teologiji avgustinovsko-pelagijanski problem volje i blagodati ostaje aktuelan ne samo tokom sholastičkog perioda, već i kasnije (antiluteranska polemika, jansenizam i jezuiti u XVII veku).
Izvor: S. S. Averincev, V. V. Sokolov, „Patristika“, u: Filosofskaя эnciklopediя, glavnый redaktor F. V. Konstantinov, t. 4, Moskva: Sovetskaя эnciklopediя, 1967, 224–227.
Prevod: Ilija Marić