Ep. Maksim, Vladika Atanasije, 2022.
[ATANASIJE, jedan životopis, vladika Zapadnoamerički Maksim, Zadužbina Vladike Atanasija i Manastir Tvrdoš, Trebinje, 2022, 735 str.]
Godišnjicu od upokojenja vladike Atanasija (Jevtića), pravoslavnog arhijereja i teologa britke izgovorene reči, utemeljene i zakrepljene u pisanom obličju, duhovnog učitelja u Srba druge polovine 20. i prve četvrtine 21. veka, obeležilo je izdanje naslovljeno ATANASIJE, jedan životopis.
Kao književna vrsta, životopis ima dugu razvojnu tradiciju koja nije prekidana još od starih asirskih rukopisa, antičkih spisa poput Plutarhovih Uporednih životopisa iz 1. v. posle Hrista, srednjovekovnih podvrsta i u srpskoj književnosti (hagiografija, odnosno životopisje), takođe postojane i u vreme stvaranja srpskog književnog jezika na narodnoj osnovi (Vuk Karadžić je pisao životopise znamenitih ljudi svoga doba), pa sve do savremenih životopisnih ostvarenja. Semantički posmatrano, definicija životopisa podrazumeva hiponimski odnos u odnosu na biografiju kao širi pojam koji je hiperonim, te se markira kao opis života znamenite ličnosti.
S namerom da čitaocima šireg kulturnog i naučnog kruga ponudi proniknuće u „tajnu sazrevanja i oblikovanja Atanasija“, kao i razumevanje njegovog stvaralaštva i životvorne reči, što kao poziv stoji u Proslovu (11–12), iz pera vladike zapadnoameričkog Maksima nastaje delo koje na 736 stranica nudi raznolike sadržaje, prevazilazeći umnogome uokvirena žanrovska polja životopisa.
Monografski strukturirano delo ATANASIJE, jedan životopis sastoji se od deset uglavnom hronološki (ponegde i preklapajućih) koncipiranih velikih poglavlja („delova“), od kojih pojedina imaju i potceline, zatim Proslova i Pogovora, naslovljenog citatom Zapeta je naš život … .
Već se kod prve celine uočavaju lirski elementi pri naslovljavanju – PTICA, RIBA, DETE, inspirisanog molitvom Savke Jevtić, a pod tom celinom se osvetljava period Atanasijevog detinjstva, odrastanja i školovanja, odnosa u porodici Jevtića, kao i razvijanja već postojeće klice pobožnosti tokom služenja vojnog roka na Kosovu i Metohiji. To je posebno oličeno opisom situacije kada vojnik Zoran Jevtić, odgovarajući oficiru, izgovara eshatološku sentencu: „Zapeta je naš život, pa idemo dalje, nastavlja se u Večnosti“ (42). Zasebno je svedočanstveno obrađen period monašenja, studija teologije, rukopoloženja, gde se već nazire vedrina atanasijevskog duha ove knjige izražena u anegdotskim opisima, od kojih je prva ona o načinu Milanovog saznanja za sinovljevo monašenje i njegovoj reakciji prema glasniku Ristu (potonjem mitropolitu Amfilohiju). Izuzetnu važnost predstavlja opis odnosa monaha Atanasija i njegovog duhovnog oca Justina (Popovića), kojeg duhovno čedo, između ostalih kvalifikovanja, poredi sa vulkanom, imajući u vidu metaforičnu predstavu snage, žestine i vatrene vere koja ključa u njemu, učeći i preuzimajući slobodarski i „kritičko-profetski duh“. Izvodi iz pisama i prepiski Ave Justina svedoče o njegovoj ličnosti, pojedinim teološkim gledištima i odnosu prema svojim učenicima.
Drugo poglavlje nosi metaforički uspostavljen naslov BOGAĆENJE GRANDIOZNOM VIZANTIJOM, u okviru kojeg se osvetljava četvorogodišnji studijski period na tlu vizantijske kulturne i teološke baštine. Kraći boravak na ostrvu Halka kod Carigrada, na Teološkoj akademiji (zatvorenoj 1971. godine) opisan je kroz susrete s vizantijskim svetinjama. Prikaz tzv. atinskog perioda karakterišu opisi pisanja disertacije, odbrane doktorata, prevodilačkih aktivnosti, poznanstava, druženja s mladima u Ruskoj crkvi na Sintagmi, kao i bogosluženja, koji upotpunjuju odjek i ocene vrednosti akademskog rada jeromonaha Atanasija Jevtića. Završni naslov Ljubav prema Jelinskom narodu (120) natkriljuje čitavo poglavlje, ukazujući na budućnost.
Citat kojim se imenuje treća celina SOUS LE CIEL DE PARIS (1968–1972) zapravo je jasna aluzija na naslov francuskog filma reditelja Žilijena Divivjea iz 1951. godine i mnogo poznatiju istoimenu šansonu iz tog filma Pod pariskim nebom, koju decenijama izvode vrhunski vokalni solisti poput Edit Pjaf, Žilijet Greko, Iv Montana, Plasida Dominga, pa sve do pevačice Zaz (2014). Jezgrovito opisan četvorogodišnji boravak pod pariskim nebom obojen je susretima, poznanstvima, predavanjima na Institutu Sv. Sergija, upoznavanjem s francuskom filosofijom, te iznad svega simboličkom antropoteorijskom slikom-predstavom Sartra i Dostojevskog kao „dva evropska razbojnika“, u vezi s kojom stoji i Vladikino obrazloženje viđenja ruskog naroda kao vizionarskog.
Početna nezavisna rečenica u okviru citata maksime Sv. Jovana Zlatoustog „DOVOLJAN JE SAMO JEDAN ČOVEK…“ predstavlja naslov poglavlja u kome se na preko 40 stranica i uz obilje fotografija na kraju celine donose svedočanstva o dvadesetogodišnjoj bogoslovskoj i predavačkoj aktivnosti Atanasija Jevtića po povratku u otadžbinu, njegovoj profesorskoj i naučnoj delatnosti, posebno o iskrenom pastirsko-prijateljskom odnosu sa studentima (dočaranim navedenim rečima tadašnjeg studenta Dobrivoja Midića, potonjeg episkopa braničevskog Ignatija). O specifičnom glasovnom tonalitetu mnogi su govorili, mnogi su u tom glasu videli snagu „da i polumrtvi ožive, a mrtvi da vaskrsnu“ (280), a i Matija Bećković ga je portretisao svojim stihovima (174). Za istoriografiju Bogoslovskog fakulteta u Beogradu veoma je važan period u kojem je u dva mandata Atanasije obavljao posao dekana, učeći studente i kolege odgovornosti i akademskoj slobodi, utirući put za vraćanje Bogoslovskog fakulteta u okvire univerzitetske zajednice.
Upravo oslikavanje tadašnje javne bogoslovske i šire, univerzalne kulturne delatnosti profesora Atanasija Jevtića, koja ga je posvedočila kao „umnog i darovitog besednika … svedoka kako se vera istinski živi“, predstavlja svojevrstan uvod u sledeće poglavlje. Poglavlje imenovano početnim rečima citata iz Jevanđelja po Mateju, uz morfološku modifikaciju 1. lica jd. prezenta u 3. lice, „I TADA ĆE IM JAVNO KAZATI…” i svojevrsno pojašnjenje kao pojačanje naslova DRUŠTVENA DELATNOST JEDNOG JEROMONAHA sadrži zbirne zapise o ulozi profesora Atanasija Jevtića u javnom naučnom i kulturnom svetu poslednje dve decenije 20. veka. Posebno se ističu naslovi kojima se obuhvata širina pristupa i dijaloga, ne samo u okvirima društvenih i humanističkih nauka, nego i prirodnih, a sve to uz suštinu njegove ličnosti oličenu u naslovu Sloboda izraza, vedar duh i smelost u razbijanju kalupa (267) .
Opisno naslovljeno šesto poglavlje CRKVENA I LITURGIJSKA OBNOVA KOJA SE NE MOŽE ZAUSTAVITI donosi svedočanstva o ulozi Atanasija Jevtića u liturgijskoj obnovi, ponovnom učešću u evharistijskom životu Crkve, te primere iz perioda njegovog služenja u Manastiru Vavedenje u Beogradu.
Celina koja sledi ima dva naslova: prvi – asocijativno uspostavljen navođenjem prvog dela stiha iz popularne narodno opšteprihvaćene pesme o Kosovu i Metohiji (Vidovdan) „KUD GOD DA KRENEM…“, kao i drugi – kojim se precizira nastupajući sadržaj – POSVEĆENOST KOSOVU I METOHIJI. Društvena i pastirska uloga Atanasija Jevtića u stradalnoj stvarnosti Kosova i Metohije osvetljena je iz više uglova: teološkog, istorijskog, pravnog, političkog, crkvenog, književnog, zadužbinskog, ali i sastradalnog i evharistijskog. Jednu od najlepših metaforičkih predstava prema njegovoj ideji nalazimo u prostorima fotografije Kosovskometohijska galaksija.
Osmo poglavlje natkriljeno je naslovom koji ima humorni stilski efekat – BRDARIČANIN U RAVNICI, uz naslov-pojašnjenje EPISKOP VRŠAČKOBANATSKI. Izbor i hirotonisanje Atanasija Jevtića za banatskog episkopa padaju u vreme kada započinju sukobi na teritoriji bivše Jugoslavije, tačnije u 1991. godinu. Pastirstvovanje Brdaričanina po širokom Banatu bilo je i te kako plodonosno, i pastirski, i bogoslovski i ljudski, ukazujući ljudima na važnost sastradavanja, odgovornosti i zajedničarenja. Uz predavanja i služenja, Vladika je obilazio i ratišta u Hrvatskoj, Slavoniji, Baranji, oštro kritikujući komunističke lidere za nastao građanski rat, a najpre politiku Miloševićevog kabineta. U takvoj atmosferi dolazi do važnog i krupnog događaja za Srpsku pravoslavnu crkvu, a to je izmirenje i konačno prevazilaženje tzv. Američkog raskola.
Monografski uređen životopis kao da kulminaciju sadržaja smešta u dva poslednja, a najobimnija poglavlja. Poglavlje čiji naslov predstavlja negacijski modifikovan deo Njegoševog stiha NIJE SLAMKA MEĐU VIHOROVE, precizira podnaslov EPISKOP ZAHUMSKO-HERCEGOVAČKE EPISKOPIJE (1992–1999). Samim opisom ustoličenja na Vidovdan 1992. godine u Trebinju kao da se intenzivira potonja lepeza uloga, delatnosti i aktivnosti koje će vladika Atanasije imati i koje će zauvek ostati prva skica asocijacija u svepravoslavnom svetu pri pomenu njegovog imena: duhovna obnova i uzlet, oličenje pravoslavlja na delu, osnivanje eparhijskog časopisa Vidoslov, nezaboravljanje sužnjih, ubogih i napaćenih, a posebno, kao krug čija se linija vraća na početak, sjaji neumorno istrajavanje na održavanju hrišćanske ljubavi s grčkim narodom i sveštenstvom. Uporedo s duhovnim preporodom i posetama Sv. Vasilija Ostroškog i Bogorodice Trojeručice Hercegovini, prepliću se društveno-politički trenuci i Vladikina sagledavanja njihovih učinaka i posledica.
Poslednja, deseta celina čiji je naslov semantička igra značenjima dva trpna prideva – UMIROVLJENI, ALI NE I USPOKOJENI EPISKOP (1999–2021) upravo svojim obimom dokazuje istinitost semantike naslova. Bogoslovsko-pastirska, kao i kulturološko-društvena delatnost vladike Atanasija se nastavila, u istom obličju profesorske posvećenosti, izlaganja na naučnim skupovima, prevodilačkim poduhvatima, staranjem o jedinstvu Crkve, upotpunjena boravcima u Jerusalimu, Svetoj Zemlji, te posetama Rusiji, Gruziji i SAD, a posebno plodnom i trudoljubivom izdavačkom delatnošću s Bratstvom Svetog Simeona Mirotočivog u Vrnjcima. Poglavlje se završava podnaslovom kojim se metonimijski ukazuje na upokojenje voljenog hercegovačkog vladike Valjevca – Putem od Trebinja do Tvrdoša.
Članak Umesto Pogovora – kako glasi podnaslov teksta ispod naslova ZAPETA JE NAŠ ŽIVOT… – zatvara životopisnu kružnicu prevashodno ličnim doživljajem i svedočanstvom vladike Maksima o Ocu i Vladici, monahu i liturgu, pojašnjavajući osoben način atanasijevskog prebivanja u bogočovečanskim istinama, saživući odnos s drugim ljudskim bićem, slobodu izraza i smelost, a sve to bez suvišnosti prividnog patosa, bez povišenog tonaliteta, oslikavajući zadužbinu dvema simboličkim predstavama – manastir Tvrdoš koji „stabilno stoji i blista na svetlosti“ i pogled devojčice Petre kao „molitva-simbol“.
Monografska studija u formi i sadržini životopisa specifična je po više parametara, po kojima je i značajna: duhovnom, književnojezičkom, istoriografskom, kulturnoistorijskom, društvenosociološkom, odražavajući time kompleksnost svojstvenu ovosvetovnom bivstvovanju arhijereja i duhovnika Atanasija Jevtića (po rečima monahinje: „Nogama u Hercegovini, srcem na Kosovu, a glavom na Nebesima“). S jezičkog, tj. normativnog stanovišta savremenog srpskog jezika moglo bi se zameriti ortografsko rešenje pisanja velikog slova, ali se u uvodnom tekstu navodi razlog tog odstupanja od važeće pravopisne norme. Takođe su se pri tehničkom uređenju mogli jasnije markirati citati u okviru teksta, bilo uočljivim izdvajanjem, znacima i sredstvima markiranja, ali to nikako ne umanjuje suštinski značaj i sadržinsku vrednost ove knjige. Zasebnu istoriografsku vrednost predstavlja to što svako poglavlje prati dokumentovan foto-materijal iz određenog obrađenog perioda, potkrepljujući inače dragocen materijal za crkvenoistorijska istraživanja.
Pomenuta kompleksnost bivstvovanja ogleda se i u neuobičajenom saglasju (naizgled) kontrasta u duhovnom delovanju vladike Atanasija, koje je uočljivo i na geografskom planu – šetnjom osunčanom banatskom nizijom i vrletnim uspinjanjem do hercegovačkih vrhova, uvek uskom stazom Božijeg ugodnika. Na tom putovanju neizostavno je provlačeća nit suživota s drugima: počev od hagiografskih podataka o avi Justinu, bratskog odnosa s mitropolitom Amfilohijem, drugovanja s decom, duhovne iskre povezanosti s patrijarhom Pavlom, uopšte sa svakim saputnikom, ma koliko istovremenski prisutnim. O tome svedoče stihovi Matije Bećkovića, Blaža LJ. Danilovića, monahinje Petropavlovke, kao i dece. Vladikine seobe po svepravoslavnom svetu, od Kipra i Carigrada, Svete Zemlje, Kosova i Metohije, Rusije, Hercegovine, pa do indijanskih rezervata Amerike nameću asocijaciju s njegovom Kosovskometohijskom galaksijom, ali i plavim krugom Crnjanskog. Ovo je knjiga o zvezdi u tom plavom krugu. Bez obzira na to da li je trenutno sijala pod pariskim, atinskim, moskovskim ili trebinjskim nebom odražavala je i danas prisutnu neupitnu jedinstvenost ličnosti Vladike, od milja nazvanog Tasa, posvedočenu i u ovoj knjizi, jedinstvenost, koju bi srpska frazeologija okvalifikovala kao jedinstvenost pod kapom nebeskom ili pod Božijim suncem.