Tema mog izlaganja je primat u okvirima šire teme ovog zasedanja, a to je „Eklisiologija i nacionalizam“. Osnovno pitanje je: da li je obavezno, i kako prevashodno može da funkcioniše primat u Pravoslavnoj Crkvi uzimajući u obzir postojanje nacionalizma u njoj? Kakav uticaj na primat, na njegovo shvatanje i praktičnu primenu u Pravoslavnoj Crkvi, ima postojanje nacionalizma u njenoj eklisiologiji? Da bismo odgovorili na ova pitanja, potrebno je pre svega da ukratko opišemo osnovna bogoslovsko-eklisiološka načela, na osnovu kojih se razvio primat u Pravoslavnoj Crkvi.
Istoričar, koji nije bogoslov, obično se zadovoljava pripisivanjem prvenstva istorijskim i socijalnim faktorima, političkim koincidencijama, uticajima istorijskih ličnosti i ideoloških struja, težnji ka demonstraciji sile i dr. Nesumnjivo je da su takvi faktori igrali, i nastavljaju da igraju, značajnu ulogu u praktikovanju prvenstva u životu Crkve. Već u početku, Crkva je povezala primat sa političkom važnošću sedišta jedne Crkve (Rim, Konstantinopolj i dr.) i stoga se primat u Crkvi ubrzo preobratio u prvenstvo vlasti sa poznatim posledicama po odnos među (samim) crkvama kao i po odnos Crkve i svetskih vlasti, naročito na Zapadu.
I pored toga, u pogledu crkvenog prvenstva, nikad nije odsustvovao bogoslovski faktor u njegovom razumevanju. Vrlo rano Rim je zasnovao primat pape na volji samog Hrista, kao i na ideji Petrovog nasleđa, ali ni Crkvama Istoka nije bila dovoljna politička važnost sedišta, već je prvenstvo vrlo rano povezano sa apostoličnošću jedne Crkve, zahvaljujući kojoj je ta Crkva mogla da se projavi kao (istinski) autoritet po pitanjima vere. Ustrojstva Pentarhije (pet patrijaršija) i poredak patrijaršija i Crkava u Vizantiji, takođe su obrazovani i u odnosu na bogoslovske razloge. Tako je kanoničnost, odnosno pozivanje na autoritet sveštenih kanona, postala tema eklisiologije, a ne prosto stvar praktičnih nuždi i rešenja koja su mogla da budu podložna promenama. Smisao primata i odgovarajući poredak utvrđeni su na osnovu ekli- siologije, a ne prosto istorijski. Zbog toga i kada je jedna određena Crkva izgubila svoju političku važnost, ona je ostala na mestu koje joj je određeno sveštenim kanonima. Ne zavisi dakle, mesto koje je imala jedna Crkva od nekadašnjeg političkog značaja koji je imala, iako je moguće na početku, kada joj je dato takvo mesto, da se uzimao u obzir i politički značaj, ali politički značaj nije ostao glavni kriterijum.
Kako može da se opravda primat iz (same) prirode Crkve, kakvim nam se Crkva po preimućstvu istorijski otkriva u božanskoj evharistiji? Da li se smisao primata može obuhvatiti evharistijskim pristupom eklisiologiji, kao što je to u pravoslavnom bogoslovlju?
Blažene uspomene otac Nikolaj Afanasijev, koji je i uveo tzv. evharistijsku eklisiolotju u naše vreme, ne bi mogao da pomiri jedan takav, na prvi pogled juridički smisao primata, sa božanskom evharistijom. Za njega je svaka ideja vlasti i jerahije po definiciji nepomirljiva sa božanskom evharistijom. Oni među pravoslavnima koji, takođe, ne prihvataju evharistijsku eklisiologiju, imaju poteškoće da spoje smisao primata sa samom prirodom Crkve. Izbegavaju da govore o prvenstvu jure divino. Ali ako neko pažljivo i najdublje istražuje prirodu i strukturu evharistije, uveriće se da primat predstavlja njen suštinski elemenat. Naravno, kao što se i desilo, mogućnost savršavanja evharistije u kasnijim vremenima od strane samo jednog sveštenika, učinilo je da je sveza primata sa njom (evharistijom) prestala da bude jasna.
Međutim, na početku i tokom velikog vremenskog perioda kasnije, evharistija je bila sabranje celokupnog naroda jednog mesta sa sasvim jasnom jerarhijskom strukturom, na čelu sa episkopom, okruženim prezviterima. U odnosu na to svoje mesto u evharistiji, episkop stiče i pravo da predstavlja svoju Crkvu na Saborima. Lokalna Crkva je bez prvog, iz bogoslužbenog razloga, bila neshvatljiva. Primat episkopa čini sastavni elemenat same evharistije, od koje je zadobio kanoničnost unutar Crkve.
Ideja da ne može da postoji Crkva bez prvog, prešla je i na perifernu strukture Crkve. Kada se ona razvila i oblikovala u mitropolitansku instituciju i, u istorijskom sledu, u patrijaršije, najverovatnije u tesnoj vezi sa ustanovom sabora, razvilo se u četvrtom veku prvenstvo mitropolita u odnosu na ostale episkope njegove oblasti. Područni episkopi, saglasno 34. kanonu svetih Apostola, potvrđenog na Vaseljenskim saborima, mitropolita treba da smatraju za svog poglavara i da ništa ne čine bez njega, kao što ni on ne treba da čini ništa bez njih. Na taj način primat je postao neodvojivi deo institucije sabora, kao što je i sabor postao obavezni okvir izražavanja primata. Primat bez sabora ne može da postoji u pravoslavnoj eklisiologiji, ali ni sabor bez prvoga. Ovakvo prvenstvo sa istim pretpostavkama proširilo se i na patrijaršijsku instituciju i na autokefalne Crkve u istom obliku, u najtešnjoj vezi sa sabornošću; proširilo se i na vaseljensku, svetsku ravan, uglavnom u obliku Vaseljenskih Sabora. Ova tema tiče se bogoslovskog dijaloga rimokatolika i pravoslavnih u naše vreme.
Iz sveze sa evharistijom i sabornošću sledi da prvenstvo u Crkvi ima za svoju osnovnu delatnost, (ovo je značajan momenat), nadilaženje svih razdeoba u telu Crkve. Ovo je veliki i egzistencijalni značaj prvog, ili glave, kako je primat genijalno nazvan u sveštenim kanonima. Korišćenje izraza glave jeste pozajmica iz hristologije. Kao što je Hristos glava Tela Crkve, unutar koga se nadilaze sve razdeobe (gde nema muško i žensko, obrezanja i neobrezanja, Jelina i Judeja, varvara, robova i slobodnjaka, i tako dalje, up. Kol 3, 11), tako se i u ličnosti episkopa ujedinjuju i nadilaze sve prirodne, socijalne i druge razdeobe koje dominiraju u svakodnevnom životu.
Činjenica da se u jednom episkopu, kao prvom, tj. kao poglavaru jedne pomesne Crkve, nadilaze prirodne i društvene razdeoba, potvrđena je u najrigoroznijim odredbama sveštenih kanona, po kojima u svakome gradu jedne pomesne Crkve može da postoji samo jedan episkop (osmi kanon Prvog vaseljenskog sabora). Interesantno je da se podvuče da u drevnoj Crkvi nije postojao termin nacija u današnjem smislu te reči. Postojale su, međutim, kulturološke i jezičke različitosti unutar istog grada. Na primer, u Antiohiji su grkofoni i Sirijci sapostojali, ali nikada se nije razmišljalo o tome da Crkva uvede dva episkopa u istom gradu, pravdajući takav postupak pastirskim potrebama. Postoje istorijski pokazatelji da je moguće da su postojale parohije za opsluživanje takvih potreba, ali u svakom slučaju ne i episkopije.
Episkop kao prvi i (kao) glava treba da, po Hristovom prototipu, sjedini sve u jedno telo, nezavisno od pola, plemena, socijalnog statusa i dr., svakog člana (svoje) zajednice. Ovo načelo preneto je i na šire geografske oblasti, mitropolije, patrijaršije, kao i na vaseljenski nivo, i predstavljalo je osnov razvoja kanonskog načela oblasnosti unutar pravoslavne eklisiologije. Crkva se sastoji od geografskih celina, a ne kulturoloških, i zato episkopi obavezno uz svoje ime nose i geografsku titulu (ime eparhije). Ne postoji episkop bez geografske titule. Ovo nas upućuje na prve vekove, u vreme Novoga zaveta, gde se Crkva određuje geografski (Crkva u Korintu itd) i u svim aktima drevnih sabora episkopi se potpisuju sa svojom geografskom titulom. Načelo oblasnosti nije prosto tema kanonskog poretka, već se tiče nadilaženja svih prirodnih razlika koje mogu da sapostoje u jednom mestu u ličnosti jednog episkopa. Ako ne postoji jedna takva služba prvog, ili glave u svakoj pomesnoj Crkvi, tada imamo ozbiljno bogoslovsko odstupanje, koje se tiče same prirode Crkve kao Tela Hristovog u kome se nadilaze sve razdeobe.
Sve ovo važi i za šira geografska područja i predstavlja osnov mitropolitskih, patrijaršijskih i autokefalnih crkava, od kojih svaka ima određene geografske granice koje ne bi trebalo prekoračiti. Sledstveno tome, ne radi se o upravnoj, niti o političkoj temi. Kada je 1872. Sabor u Konstantinopolju osudio etnofiletizam, on je to osudio kao jeres, a ne prosto kao kanonski prestup.
Načelo oblasnosti tiče se same prirode Crkve, jer potiče iz same hristologije, shodno kojoj u Telu Hristovom nema Jelina ni Judeja. (Mogli bismo da kažemo za slučaj Sabora iz 1872. godine: nema Bugarina ni Jelina, itd). Sve ovo je toliko ozbiljno, da objašnjava karakterisanje etnofiletizma kao jeresi. Stvari treba postaviti u odnosu na eklisiologiju, koju smo prethodno analizirali, da sama hristološka i evharistijska priroda Crkve nameće načelo oblasnosti u svezi sa jednim i jedinim prvim u svakom mestu. Ovo načalo iskazuje eshatološku prirodu Crkve jer će samo u poslednjim događajima, u Carstvu nebeskom biti ostvareno prevazilaženje razdeoba koje stvara istorija. Crkva je po svojoj prirodi ikona poslednjih stvari i svako izobličenje ove ikone predstavlja jeres sa najozbiljnijim egzistencijalnim posledicama po život ljudi. Crkva kao ikona poslednjih stvarnosti, zbog same svoje prirode, ne može i ne sme da apsolutizuje istorijske oblike i da se deli na osnovu takvih oblika.
Drevna Crkva se nije bavila nacionalizmom u onom obliku u kome je to slučaj sa novijim vremenima. U svakom slučaju, iz bogoslovskog ugla posmatrano, primat se uklapa u ono što smo predhodno rekli o eshatološkom nadilaženju svih prirodnih i socijalnih razdeoba unutar Tela Crkve i evharistije. Ako u Crkvi nema muškog ni ženskog, razlika, dakle, koju sadrži sama priroda, naravno po volji svog Tvorca, koliko je više potrebno nadilaženje nacionalnih razlika, koje su ljudske tvorevine, iako je od nekih izneseno i mišljenje da i nacija predstavlja volju Božiju. Kako god da stoji ova stvar, kada govorimo o nadilaženju razdeoba svih vrsta unutar Crkve (prirodnih, socijalnih, kulturnih), nemamo u vidu prenebregavanje razlika, već brisanje njihovog razdeljujućeg karaktera. Reči: u Hristu nema…, treba da se tumače u duhu razlike koju pravi sveti Maksim između razlike i razdeljenja. Razlika je dobra, i ona potiče od Boga; međutim, ne i razdeljenje. Kada govorimo o nadilaženju razdeoba, nemamo na umu brisanje, već prihvatanje razlika. U ovom elementu ponovo se pokazuje eklisiološka važnost prvenstva o kome smo ranije govorili. U telu Crkve mogu, i treba da sapostoje mnoge nacionalnosti, kao što mogu da sapostoje različiti uzrasti, rodovi, plemena, socijalni redovi, i tome slično. Ako međutim, svaka od različitih nacija ocenjuje da treba da ima svog prvog, tada se razlika pretvara u razdeobu. Prvenstvo nije samo jedan oblik vlasti, iako može da se zloupotrebljava, već obavezna i rekao bih jedinstvena služba za izbegavanje razdeobe. Mogućnost da se prvenstvo može zloupotrebiti kao sredstvo pritiska, ne opravdava njegovo ukidanje, jer ne postoji drugi način da se pomesna Crkva ujedini u jedno Telo.
Protestantizam je ukinuo prvenstvo i od tada se uzalud bori da spase jedinstvo Crkve ili pomoću zajedničkih ispovedanja vere, ili etičkih načela, i sl. Pravoslavlje je izabralo da održi smisao prvenstva koliko u simvoličnoj, liturgijskoj, toliko i u kanonskoj ravni, postavljajući saborski sistem poput bezbedonosnog bedema kako bi se izbegla njegova zloupotreba. Kada vidimo primat kao neophodnu službu za prevazilaženje razdeljenja uz poštovanje razlika u Telu Crkve, tada shvatamo da nacionalizam može da odvede u eklisiološko otpadništvo i jeres, ne zbog prostog prihvatanja sapostojanja različitih nacionalnosti, već zbog vrednovanja i zahtevanja službe prvog na osnovu nacionalnosti. Jedno takvo odstupanje proživljava Pravoslavna Crkva danas u tzv. dijaspori.
Pravoslavna Crkva je kroz vekove održala verno načelo oblasnosti, određujući tačno geografske granice svake autokefalne Crkve svojim posebnim tomosom. Izraz tomos jasno pokazuje oblasnost. (Seče se, dakle jedan komad teritorije jedne Crkve i daje se drugoj Crkvi, od Majke Crkve, novoj Crkvi). Tako unutar oblasti jedne takve Crkve ne podrazumevaju se prvi u odnosu na nacionalni identitet. Sve nacionalnosti koje se nalaze na tom mestu, direktno pripadaju prvome u tom mestu. Na taj način se čuva rečeno: nema Jelina ni Judeja i sl. u Crkvi.
Međutim u našoj epohi, uglavnom od dvadesetog veka, prvi put su se od strane ruske Crkve dovele u pitanje geografske granice Konstantinopoljske patrijaršije u odnosu na svešteni 28. kanon Četvrtog vaseljenskog sabora. Ruski tumači već od devetnaestog veka tumače ovaj kanon u tom smislu da se teritorija takozvane dijaspore u kanonskom smislu shvata kao no mans land. I tako, po prvi put se u praksi ukinulo načelo oblasnosti i uveden je fenomen postojanja mnogo prvih episkopa u istoj geografskoj oblasti. Činjenica da se ova tema neposredno vezuje za etnofiletizam, koji je nametnut pravoslavlju u novija vremena, pokazuje se time što se postavljanje mnogih episkopa u rasejanju nije desilo na osnovu autokefalnosti (kako se često pogrešno shvata). Na primer, grkofone pravoslavne crkve nikada nisu postavljale svoje episkope u rasejanju, priznajući na taj način da ovaj prostor pripada Vaseljenskoj patrijaršiji. Ostale pravoslavne crkve, pozivajući se jasno na nacionalne, kulturološke, jezičke, običajne i druge kriterijume, pristupile su postavljanju svojih episkopa. Tako problem dijaspore treba istorijski da se razmotri kao posledica upliva nacionalizma u pravoslavlje. Ne bi bilo preterano okarakterisati navedenu pojavu kao eklisiološko odstupanje i jeres unutar pravoslavlja. Činjenica da je takvo stanje postalo prihvatljivo i da se zbog toga nije prekinula zajednica između pravoslavnih crkava, govori da je na delu ikonomijski čin sa nadom i očekivanjem da će se naći jedno rešenje koje će voditi u vaspostavljanje kanonske regularnosti, a to je princip jednog episkopa u svakom mestu. U tom pravcu već sarađuju sve autokefalne pravoslavne Crkve, pod predsedavanjem Vaseljenske Patrijaršije i nedavno je, kao prvi korak, ustanovljen skup lokalnih episkopa u oblastima rasejanja, kako bi se razvila svest o pomesnosti i jedinstvu pravoslavnih u jednom mestu, nezavisno od njihovog nacionalnog porekla. Ovakvi skupovi već deluju i to uspešno, iako nacionalizam u pojedinim Crkvama još postoji i ponekad se intenzivira zbog velikog odseljavanja ljudi u zemlje Zapada. Molimo se da Bog koji upravlja istorijom povede Crkvu kako bi ponovo sazdala eklisiološku kanoničnost koju iskušava upliv nacionalizma. Ovaj poslednji momenat vodi nas ka pitanju: da li i u kojoj meri će nacionalizam moći da opstane u postmodernoj epohi, i koja može da bude važnost primata i eklisiologije koju smo ovde predstavili u novom stanju stvari?
Postmoderna se karakteriše kao pokušaj da se dovede u pitanje sve ono što je stabilno. Sjedinjena sa globalizacijom, čije je glavno oruđe tehnologija, svakako će ugroziti sve ono što je tradicionalno, pa i sam smisao nacije. Ovo može da vodi ili u neku vrstu internacionalizma, koji bi sobom ugrozio i samu strukturu autokefalnosti Pravoslavnih Crkava, ili u jedno oživljavanje nacionalizma kao odgovora na pretnju ukidanja kulturoloških posebnosti, bez kojih čovek ne može da stvara, jer je po prirodi vezan za određeni prostor i vreme. Kakva god budućnost bila, Crkva je obavezna da ostane u svojoj eshatološkoj prirodi i da se ne menja, niti predajući se nacionalizmu, niti ukidajući kulturološke različitosti. Crkva kao ikona poslednjih stvarnosti treba da bude prostor u kome se različitost ne demonizuje, osim ako ne postaje razdeljenje. Ovo treba najpre da se ogleda u strukturi Crkve i u shvatanju primata o kome smo govorili u našem izlaganju. Tako u slučaju da istorijska stvarnost odvede u slabljenje nacionalnih okvira sa mnogokulturalnošću kao posledicom, Crkva će potrebovati načelo oblasnosti, sjedinjeno sa službom prvog, tako da kulturološke razlike budu prevaziđene u njegovoj ličnosti, i da ne vode u razdeljenje. Neprekidno govorimo o unutrašnjem životu Pravoslavne Crkve, a ne o odnosima sa drugim religijama ili ispovedanjima vere, gde se i ne postavlja tema primata. To znači da Pravoslavna Crkva treba da se udalji od modela današnje dijaspore i da ponovo uspostavi svoju kanonsku strukturu, stvar koja će joj dozvoliti, ili još bolje nametnuti, sama mngokulturalnost. Ako opet oživi nacionalizam, tada će potreba za prvim biti mnogo veća. Ako pravoslavlje ne želi da se potčini nacionalističkim ciljevima, tada će imati potrebu za većim jedinstvom, kako bi prevazišlo okrenutost sebi i ujedinilo svoj glas u suočavanju sa ljudskim problemima. Ovo će da poveća potrebu za sabornošću i u nastavku za primatom, koji čini nerazdvojni deo sabornosti.
Crkva živi u ovom svetu ali nije od sveta. Istorija je po svojoj prirodi izložena promenama koje Crkva ne može da kontroliše. Kag god je Crkva pokušavala da spreči istorijske tokove, bivala je sekularizovana, ili marginalizovana. Crkva hodi unutar kovitlaca istorijskih promena, držeći svoj pogled ka poslednjim događajima, ka viziji Carstva Božjeg, koje se odražava ne samo kroz njenu propoved, već pre svega kroz njenu strukturu.
Nažalost, usvajajući i robujući nacionalizmu, Crkva je u opasnosti da izgubi svoju eshatološku viziju i da pretrpi posledice, ili tako što će da razdeli samu sebe u slučaju kada je istorija blagonaklona nacionalizmu, ili da se marginalizuje u slučaju da tok istorije povede stvari u suprotnom pravcu. U slučaju da institucije kao što su autokefalnost i primat služe nacionalizmu, opasnost po postojanje Crkve je ogromna. Ove institucije se moraju odvojiti od nacionalizma i ponovo naći eklisiološki karakter koji su imali u drevnoj Crkvi. (Poput institucija Pentarhije i autokefalnosti Kiparske Crkve, koji jesu bili oblici autokefalije, ali one nisu imale nikakve veze sa nacionalizmom). U onoj meri u kojoj su postale kao porodi nacionalizma, ili ukoliko služe ciljevima nacionalizma, i njihova sudbina uveliko će zavisiti od sudbine nacionalizma. Koliko, međutim, Crkva ostaje verna svojoj eshatološkoj viziji, toliko više šanse ima da preživi u istoriji.
Izvor: Predavanje održano 25. maja 2012, na konferenciji „Eklisiologija i nacionalizam“, u Volosu, Grčka (24–27. maj 2012); objavljeno u: Sabornost, № 6 (2012), str. 129–136.
Prevod: Predrag Petrović
