Foto: Danko Strahnić
Dosta je rasprostranjeno mišljenje da su pomesne (autokefalne) Pravoslavne crkve nacionalne, tj. da u pravoslavlju postoji poistovećenje vere i nacije. Za druge crkve (Rimokatoličku i protestantske crkve i druge verske zajednice) smatra se da su internacionalne. Kod nas mnogi crkvu doživljavaju kao jednu od nacionalnih institucija čiji je cilj da čuva nacionalna obeležja, običaje, jezik, folklor, kulturu i državni „teritorijalni integritet i suverenitet“. Posmatrano istorijski, Pravoslavna crkva je zaista formirala nacionalni identitet istočno-hrišćanskih naroda. Isti je slučaj i sa Latinskom crkvom kada su u pitanju zapadno-evropski narodi. Sve do novijeg vremena hrišćanstvo je prožimalo i nadahnjivalo sve pore narodnog i društvenog života: kulturu, umetnost, politiku, ekonomiju, literaturu, javni moral. U periodima ropstva crkva je i imala i političku vlast jer civilna nije postojala (nije ni mogla da postoji). To ima za posledicu da se danas Grk, Rumun, Bugarin, Rus, Srbin oseća pravoslavnim „po rođenju“ (Hrvat kao rimokatolik) iako je vera uvek čin slobodnog izbora.
Hrišćanski pojam nacije suštinski se razlikuje od savremenih sekularnih predstava. Hrišćanske nacije bile su otvorene i u vertikali i u horizontali. Cilj nacije je bio da služi Bogu i ostvaruje volju Božiju na zemlji. Crkva je nacije preobražavala, hristijanizovala i usmeravala prema nadnacionalnim ciljevima i vrednostima. Isti je slučaj bio i sa hrišćanskim nacijama na Zapadu. Moderne sekularizovane nacije postaju mit, totem, božanstvo, „mistični temelj autoriteta svake vlasti“. Nacionalna volja je izvor prava i politike. Moderne nacije nastoje da „emancipuju“ sveukupni život društva od uticaja crkve, jer je ona sama pseudo-crkva. Boga i crkvu potčinjavaju nacionalnom egoizmu uključujući ih u kodove sopstvene mesijanske nacionalne ideologije. Stapanje vere sa takvim pojmom nacije je jeres poznata kao etnofiletizam (religiozni nacionalizam). „Crkva je vaseljenska, saborna, bogočovečanska, večna, zato je hula, neoprostiva hula na Hrista i Duha Svatoga, činiti od nje nacionalnu instituciju, sužavati je do sitnih, prolaznih, vremenih nacionalnih ciljeva i metoda… Vreme je, dvanaesti je čas da pojedini naši crkveni predstavnici prestanu biti isključivo sluge nacionalizma i politike, svejedno koje i čije, i postanu prvosveštenici i sveštenici jedne, svete, saborne i apostolske crkve“, kaže Justin Popović. U Crkvi nema Jevrejina i Grka, roba i slobodnjaka, muškog i ženskog, već su svi jedno u Hristu (Gal 3, 28). On je „sve u svemu“ (Kol 3, 11).
U istorijsko-sociološkoj pa i teološkoj literaturi može se pročitati da je Pravoslavna crkva „nacionalna“, „anacionalna“, „vaseljenska“ (internacionalna), „nadnacionalna“ i sl. Sve ove tvrdnje mogu biti delimično tačne. Crkva nije apstraktna zajednica. Ona se uvek projavljuje u konkretnom narodu, vremenu i prostoru. Od samog početka Jevanđelje je saopštavala u kategorijama lokalne kulture i jezika. Istovremeno je naciju otvarala, oslobađala nacionalnog egoizma i samodovoljnosti, „terala je da izađe iz sebe“ i da se saživljava sa drugim. Crkva ne negira nacionalne entitete ali odriče svaki oblik subordinacije među nacijama, moralnu ili aksiološku superiornost. Po nacionalnom sastavu svojih vernika jedna lokalna ili autokefalna Pravoslavna crkva je višenacionalna (ako na tom prostoru žive pripadnici različitih nacija), a može biti i jednonacionalna (ako je taj prostor nacionalno homogen). Teorijski može biti i anacionalna ukoliko vernici ne žele da se nacionalno identifikuju. Crkva, dakle, ne negira niti apsolutizuje nacionlno već izgrađuje jedinstvo u različitosti („pomirenu različitost“) mnogih nacija. Crkva je sama „novi Izrailj“, „narod Božiji“, „novo društvo“ sastavljena od pripadnika različitih istorijskih naroda.
Svaka nacija ima pravo i mogućnost da uđe u crkvu s mogućnošću da u njoj sačuva svoj nacionalni identitet, ali nijedna nema pravo da ima „svoju“ ekskluzivnu „nacionalnu crkvu“, koja bi „nacionalizovala Hrista“, učvršćivala nacionalni egoizam i obogotvoravala samu naciju.
Ne minimizirajući crkveno-doktrinarne uzroke, nacionalni sukobi unutar Crkve tokom istorije su prouzrokovali nesagledive tragične posledice. Sukob između Grka i Latina završio se tragičnim raskolom 1054. god. koji do danas traje, kao i sukob između latinskog (romanskog) i germanskog sveta u šesnaestom veku. Kada se u kolokvijalnom govoru kaže „grčka“, „ruska“, „bugarska“, „makedonska“ crkva ne znači da su to posebne i nezavisne i samodovoljne crkve. Nijedna lokalna crkva ne može biti nezavisna od drugih. Jedna vera, jedna crkva Hristova aktualizuje se u različitim narodima i državama i uvek je to jedna jedinstvena crkva Hristova. Zato bi bilo pravilnije govoriti o Pravoslavnoj crkvi u Srbiji, Rusiji, Crnoj Gori, Evropi, Aziji, Africi… Autokefalnost pomesnih Pravoslavnih crkava ne treba poistovećivati sa idejom državnog suvereniteta 19. veka, što danas neki čine.
Crkva se obraća uvek konkretnim ljudima a ne bezličnim entitetima. Crkva nije arheološka ustanovaili muzej koja čuva preživele nacionalne tradicije. Misija Crkve ne može da se funkcionalizuje za ciljeve sekularnog nacionalizma i internacionalizma.
Izvor: Radovan Bigović, Crkva u savremenom svetu, Beograd: HKC – Službeni glasnik, 2010, 71–74.
