Prije desetak dana, 13. septembra 2022. AD, u zagrebačkom je Muzeju suvremene umjetnosti otvorena izložba Goranke Matić, umjetnice koja je svoj prosede svojevremeno izgradila time što je, uz Dragana Papića, bila skoro pa zvanični fotograf beogradskog novog talasa. Zagrebačka izložba je treća u nizu njenih retrospektivnih izlaganja, poslije Beograda i Banje Luke a prije Maribora; u Zagrebu je Gorankina retrospektiva uvezana s njenom izložbom o zavičajnim Moravicama, postavljenom u „Prosvjeti“.
Logično, svi komentari su Gorankinu izložbu vidjeli i kao nastavak promocije reizdanja Odbrane i poslednjih dana, epohalnog albuma Idola iz 1982. godine, održane u istom prostoru samo dvanaest dana ranije. Serija Gorankinih fotografija Idola izložena u MSU kao da to potvrđuje: tu su neke od arhetipskih njihovih fotografija, a među njima su i neka punokrvna remek-djela. Matićeva je, konačno, i autor omota Odbrane… na kome ne neslično kraju Rubljova Andreja Tarkovskog, sija zlato s vizantijske ikone.
No, još se dublja veza između ova dva događaja u zagrebačkom MSU krije u jednoj Gorankinoj fotografiji preko koje su posjetioci prelazili mahom i nastavljali dalje, tražeći uglavnom familijarna lica kojih na fotografijama Matićeve ne manjka. Ali, to svakako nije mogao učiniti Dejan Kršić, nosilac Nove Evrope/NEP-a, onodobnog „supramodernog“ umjetničkog projekta koji je dijelio „srodnost mentaliteta“ s više znamenitih umjetničkih entiteta polovine osamdesetih: na Kršićevom FB nalogu iste je večeri osvanuo lik mladog vojnika JNA sa okruglim naočarima, vjetrovkom i uprtačima, uhvaćenog u Gorankin objektiv pošto je očigledno odudarao od mjesta na kome su se zajedno našli.
Vojnik, dakako, nije bilo ko: radi se o Dejanu Knezu, jednom od osnivača Lajbaha (Laibach), sklonjenom u JNA u Beograd nakon prvog od Lajbahovih kravala u zavičajnom im Trbovlju, a koji se u Beogradu zadesio upravo kada se negde oko pravoslavnog Vaskrsa 1982. godine LP Odbrana i poslednji dani pojavio u izlozima i na policama prodavnica ploča. Tih dana u maju, u Srećnoj novoj galeriji beogradskog SKC-a uslijedio je i performans Lajbaha koji je u prestonici privukao daleko manje pažnje nego u Sloveniji, ali je označio početak jedne stvaralačke veze koja traje i danas.
U toj vezi, od Odbrane i poslednjih dana je Dejan Knez dobio ono što je Dragan Ambrozić uobličio u zaključak teksta koji prati reizdanje Odbrane… u godini 2022: „u poznim godinama Jugoslavije, odmah posle Titove smrti, glavno pitanje postalo je pitanje identiteta u novim istorijskim okolnostima – kako celih socijalnih kolektiviteta, tako i svakog pojedinca“. Dok je Lajbah u svojoj početnoj fazi ispitivao kolektivno, totalitarno i industrijsko, on je od Odbrane… počeo ispitivati svoj nacionalni i duhovni identitet, što je prvi put bilo definisano epohalnim polutajnim nastupom u dvorani Malči Beličeva u predgrađu Ljubljane 21. decembra 1984. godine (na Staljinov rođendan, kada je i osnovana Prva proleterska brigada, pa je posljedično to bio i Dan JNA do 1948), a potom dostiglo svoj vrhunac u Gesamtkunstwerk-u Neue Slowenische Kunst-a Krštenje pod Triglavom (Krst pod Triglavom), iznesenim na scenu prvi put u Cankarjevom domu februara 1986. godine, koji je prvi i jedini put prikazan van Slovenije na BITEF-u iste jeseni.
Koliko god „fascinacija religioznošću“ na Odbrani… mogla po Ambroziću da se „ukazuje kao još jedna fantazija“, „čija spektakularna živopisnost samo ilustruje isprazne unutrašnje tokove i neumitan pad našeg junaka“, ovaj LP predstavlja istinski kopernikanski obrat u jugoslovenskoj pop-kulturi. Dok se Bog u njoj do tada p(r)ojavljivao sporadično („kojem Bogu treba da se molim?“ pitao se Dado Topić na prvom albumu Time), Odbrana… već dolazi od liturgijski i bogoslovski upućenih stvaralaca koji svoj smislen ili nesmislen odnos s Bogom ostvaruju unutar pravoslavne Crkve. Kada Srđan Šaper na kraju Moja si poje pripjev drugog antifona liturgije na praznik Silaska Sv. Duha (a LP će mu se 1995. zvati Nedelja na Duhove), to je jednostavno dio iste kulture u kojoj zavjerenici imaju dogovor da jurnu da ubiju romejskog cara Lava V kada on zapjeva irmos devete pjesme kanona u crkvi na Božić 820. godine. Byzantine – u svakom značenju te riječi.
Pritom, za svoju hrabrost uveliko hvaljeni izdavač Odbrane…, Jugoton, u stvari je pokajnik: jedna od najvećih afera u jugoslovenskoj pop-kulturi izbila je kada je isti Jugoton 1979. godine isprva odbio da objavi povratnički LP Bijelog dugmeta nakon Bregovićevog povratka sa služenja vojnog roka, iz dva razloga: prvi je bio „nasilnički“ omot Dragana S. Stefanovića na kome ženska noga udara u muško međunožje – pankerski up to date iskaz koji se u stvari savršeno uklapao u niz omota studijskih albuma Dugmata, te je ploča izašla u svojom bezličnošću mnogo nasilnijem omotu Jugotonovog kućnog dizajnera; drugi je razlog za cenzuru bio stih iz pjesme Sve će to, o mila moja, prekriti ruzmarin, snjegovi i šaš u kome je bilo rečeno „a Hrist je bio kopile i jad“. Da li zbog takve bogohulničke izjave o Hristu ili zbog pojave Hrista u tekstu uopšte – što još nije riješeno, a bilo bi zanimljivo da se to uradi – pjesma se pojavila sa osjetno cut-up-iranim umetkom „a on (On?) je bio kopile i jad“, dok je Jugoton stekao cenzorski obol koji je tek hrabrim objavljivanjem Odbrane… počeo da se zaboravlja.
Pritom, jedini stvarni bastard u toj konstrukciji bio je jezički. Izraz „Hrist“ skovan je nekad u jugoslovenskim planinama usuda od grčke i latinske verzije izraza za Pomazanika (Mesiju), odnosno, njihove srpske i hrvatske inačice – Hristos i Krist. Jugoslovenizam „Hrist“ je kao takav tavorio po marginama opšteg socijalističkog bogoslovskog neznanjaa, više na istoku nego na zapadu Jugoslavije, dok ga afera s Bitangom i princezom nije lansirala – uglavnom istočno od Une i južno od Save i Dunava – u nerazdruživ dio vokabulara našeg poluintelektualca, koji obično ide „na Hilandar“, kao da je limar koji će da popravlja manastirske krovove ili koji naglašava riječ „patrijarh” na prvom slogu kao da je Svjatejši Mađar. Čak ni živopisna knjiga pokojnog Vladike hercegovačkog Atanasija Hristos a ne Hristnije pomogla, jer – ko je Atanasije pored Bregovića da nas (balkanske kvazi-intelekte) uči teologiji i jeziku?
Kako god bilo, Jugoton će već naredne 1983. godine izdati s ćiriličnim omotom i prvi LP beogradskog ansambla drevne muzike Renesans Muzika stare Srbije, prelomnu ploču kada je riječ o recepciji vizantijske muzike kod nas. Razlog zašto je album izašao u Jugotonu je bio isti kao sa Idolima – ploča u zavičajnom Beogradu nije naišla na razumijevanje. Na LP-u Renesansa našao se, između ostalog, i kratki prokimen (psalamski stih koji se u pravoslavnoj liturgici koristi pred čitanjem apostola ili jevanđelja i na večernjoj službi) „Vaskliknite Gospodevi…“ – „Usklikni Gospodu…“, koji će, opet godinu dana potom, postati uvodna sekvenca veličanstvene pjesme skopsko-struškog benda Padot na Vizantija Konjanici, konjanici, na način po svemu sličan onome na koji se duhovski pripjev „Spasi nas, utješitelju blagi, koji Ti pojemo: Aliluja“ našao na kraju Moja si sa Odbrane i poslednjih dana.
No, ovde počinju značajne razlike: kao što Remain In Light Talking Heads na koji se Dragan Ambrozić s pravom poziva kao na mističnog parnjaka Odbrane… počiva na LP-u Afrodisiac Fele Kutija (Fela Kuti), tako i Odbrana… počiva na romanu Borislava Pekića Odbrana i poslednji dani utoliko i što Pekić na površini priziva srpski građanski kontekst dok se iza njega u ironijskom obratu promaljaju Vilijam S. Barouz (William S. Burroughs) i Filip K. Dik (Philip K. Dick).
S druge strane, kada od Padot na Vizantija, koji su nestali odsviravši svoj posljednji nastup u Banjoj Luci jula 1985. godine, krene čitav niz grupa orijentisanih ka vizantijskom duhovnom i kulturnom prostor, od Mizara, Telo-nauke soveršene i Arhangela do Anastasije i njenih biblijskih dosega, biće jasno da su Odbrana i poslednji dani u ovim grupama porodili jednako neočekivan plod kao što je to bio Lajbah. Mnogo manje nego nacionalno, ovaj drugi plod je sa Odbrane… požnjeo romejsko, vizantijsko nasljeđe koje koliko god naglašeno sigurno ne dominira Odbranom… potpuno, i u čijem habitusu ironijski otklon ima mnogo manje mjesta no na samoj Odbrani…, u matičnom joj Pekiću ili u Neue Slowenische Kunst. A kada se je Goran Trajkoski (Anastasija) u Preminu (Passover, Prelazak, Pasha) 1990. godine zapitao „Je li ovo ta zemlja po kojoj je On hodio?“, jasno je bilo da se „On“ vratio među nas, ali i da je njegov oreol prvo, izdaleka ali jasno, zasjao na Odbrani i poslednjim danima.
Ovo je neznatno sređena verzija teksta objavljenog na portalu Autograf.hr.
