Kada se otvorilo „Istočno pitanje“, naime kada su velike sile od kraja XVIII i tokom XIX vijeka nastojale da uspostave ravnotežu moći na Balkanu, onda se istorijsko pravo napaćenih balkanskih naroda sudarilo s intervencionizmom velikih sila, čiji su interesi saplitali balkanske težnje za nacionalnim oslobođenjem iz otomanske tamnice. Načelo „Balkan balkanskim narodima!“ bilo je primijenjeno međutim tek na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919. Balkan je bio i ostao veoma upotrebljiv za globalnu politiku moćnih, koja se nevješto prikriva balkanističkim diskursom ocrnjivanja Balkana. Razapet između lokalnih, regionalnih i globalnih interesa Balkan još uvijek nije teritorijalno i politički konsolidovan. On je ostao staro i pouzdano ogledalo svjetskog poretka moći. Otuda globalizacija za nas Balkance nije neki tek teorijski problem. Ona je bolna tetovaža na izmučenoj koži Balkana.
Globalizacija
Za vrijeme blokovske konfrontacije kapitalizam je bio usredsređen na političku i vojnu zaštitu nacionalnih država. Kada je kapitalizam ostao bez protivnika, naime kada je nestala opasnost od jedne državno organizovane protiv-moći, odnos krupnog kapitala i nacionalnih država postao je unekoliko obrnut: da bi bile u stanju da ekonomski preživljavaju mnoge države su upućene na blagonaklonost investitora, a investicije se dobijaju samo onda ako se privredni i socijalni sistem dotične države dopada investitorima, ako ta država vodi politiku po volji investitora. Na taj način globalizacija, kao vladavina transnacionalnog kapitala, direktno uslovljava temeljno i strukturalno politizovanje ekonomije (ekonomski opstanak i razvoj zavise od ispunjavanja političkih uslova koji pogoduju investitorima) i ekonomizovanje politike (politička stabilnost i političke strukture u zavisnosti su od ekonomskih ustupaka investitorima).
Gubitak političke i ekonomske moći lokalnih aktera i nacionalnih država strahovito je ubrzan. Državni intervencionizam u nacionalnoj ekonomiji postao je skoro nezamisliv. Globalna konkurencija, koja odlučuje o proizvodnji i tržištu, razorila je norme i standarde socijalne države; čak je i privlačna sila ideološkog polja socijalne države oslabljena do iznemoglosti. Iza zavjese globalizacije, transnacionalni koncerni kao „globalni igrači“ (global players) i njihove političko-finansijske organizacije (Međunarodni monetarni fond – IMF, Svjetska banka) izvode na svjetskoj pozornici radove preuređenja prostora prema svojim planovima i interesima. Iza internacionalizacije političke i vojne moći, koja dejstvuje u ime globalnih aktera i tzv. „globalnih vrijednosti“, nastupa internacionalizacija tržišta i finansijskih tokova. Pri svemu tome, „globalni igrači“ imaju moć da izmiču svakoj demokratskoj kontroli.
Kultura i Mediji
„Globalni igrači“ posjeduju moć da nametnu kulturne modele koji treba da prikriju ono što se događa u stvarnosti: uspostavljanje kontrole nad globalnim resursima. Globalizacija je zaoštrila stari problem ideološke upotrebe kulture, naime problem upotrebe kulture u svrhu opravdavanja i jačanja dominacije izvan polja kulture. Toj svrsi još uvijek nije prestala da služi stara podjela na civilizovane i varvarske narode. Takozani „kulturni imperijalizam“ u kontekstu globalizacije ima svrhu da ideološki legitimizuje globalnu moć.
Masovna kultura, osim što je jedna od pratilja Miss globalizacije a istovremeno i profitabilan proizvod na svjetskom tržištu, ima dakle funkciju da globalne aktere predstavi kao humaniste i da prikrije prave namjere i efekte globalne moći. U tu svrhu naročiti značaj dobili su masovni mediji.
Masovni mediji (mass media) nisu samo transportno sredstvo masovne kulture, nego i instrument kulturne i informativne hegemonije. Naravno, oni su takođe i profitabilna industrija.
Kao što se u svakom kraju planete prodaje ista markirana roba, tako se iste markirane vijesti plasiraju na svim medijima. Nekoliko transnacionalnih korporacija kontroliše produkciju, selekciju i distribuciju vijesti za čitav svijet. Centralizacija vijesti ukazuje na poseban problem protivdemokratske prirode svjetske medijske moći. Svakog jutra i svake večeri pada na zemlju i hvata nas mreža vijesti koje utvrđuju šta se dogodilo i šta treba da očekujemo da će se dogoditi. Tiranska moć medija da odlučuju o tome šta je stvarnost i šta ima vrijednost više se uopšte ne prikriva. Mediji koriste sve raspoložive tehnološke mogućnosti i sav svoj narastajući uticaj da sebe, naime medijsku interesnu sliku stvarnosti, predstave kao društvenu stvarnost u cjelini; a mediji su zapravo samo jedan dio kompleksne društvene stvarnosti.
Nasuprot tome, moramo biti u stanju da razlikujemo s jedne strane društvenu stvarnost a s druge strane uticaj medija na modelovanje stvarnosti, i tu sposobnost razlikovanja treba da naročito razvijaju intelektualci. Oni bi takođe trebalo da razviju svijest o jednom važnom problemu s medijima: razvoj složenih komunikacionih procesa odvija se mnogo brže nego što naše znanje i analiza tih procesa može da postigne. Mi sasvim nedovoljno znamo do čega zapravo dovodi komercijalizacija, internacionalizacija i digitalizacija svijeta informacija. Mi ne znamo koje su sve posledice brisanja granice između dokumentarnog i fikcije, kuda vodi medijska konstrukcija „stvarnosti“, koja je tehnološki digitalna a strukturalno predstavlja manipulaciju.
Nasuprot suštinskom svojstvu komunikacije da je po svojoj prirodi dvosmjerna, masovni mediji pretvaraju komunikaciju u jednosmjernu djelatnost, potvrđujući tako da služe kao instrumenti za konstrukciju i distribuciju onakve slike stvarnosti kakva odgovara centrima moći. Masovni mediji učestvuju u javnoj distribuciji moći, i zbog toga su toliko važni za konstituisanje same moći. Osim toga, masovni mediji proizvode jedan sveopšti konsenzus u koji je ugrađena sistemska dominacija od koje ne znamo kako da se odbranimo. Zastrašujuće brzo širi se uslovljenost i potčinjenost cjelokupnog ponašanja medijima: ekran ne samo da nas modeluje nego nas u izvjesnom smislu nadzire, kao inverzija prozora na zatvorskim vratima. Mediji organizuju, sprovode i predvode proces globalnog zaglupljivanja: konstrukciju stvarnosti prati industrija svijesti, u kojoj značajne akcije pripadaju medijskoj industriji zabave i zaborava.
Nemoguće je ne zapaziti posebnu zainteresovanost medija za perverziju, nasilje, rat i zlo uopšte. Više puta je isticano da su mediji propagiranjem nasilja i perverzije uveliko doprinijeli moralnom srozavanju društva. Mediji se koriste sposobnošću zla da fascinira, oni forsiraju spektakularnost zla i tako nas navikavaju na njegovu banalnost: postajemo ravnodušni na zlo, gubimo osjećanje odgovornosti za drugog. Sa kakvom nezainteresovanošću posmatramo nesreće koje se događaju drugima! – skoro da postajemo okrutni. Mediji stvarnost pakuju tako da lični odnos prema događajima iščezava. A kada tzv. „javnost“ treba da bude putem medija mobilisana (naravno da bi bila upotrebljena), onda našu poželjnu emotivnu reakciju oblikuju opet mediji, a ne naša slobodna volja i zdrav razum. Ljudske glave postaju rezonantne kutije, naša svijest je medijski indukovana, a naša intima je izvrnuta kao prazan džep.
Tačno je da mediji proizvode informacije kao robu za trgovinu, ali glavni proizvod medija više nije informacija (ona je, kao i oni, samo sredstvo) već publika, to jest tzv. „javnost“. Informacije i javnost potrebni su radi legitimizacije postupaka onih koji imaju političku i finansijsku moć. I svekoliko ljudsko znanje danas je priznato u onoj mjeri u kojoj učestvuje u konstituisanju moći. Otuda su novinari i medijski intelektualci, a naročito ona vrsta medijskih specijalaca koji se zovu eksperti i analitičari, potrebni kao funkcionalni dodatak medijima da bi potvrdili autoritet moći a ne da bi pokazali svoj autoritet.
Militarizacija medija i informacija ogleda se ne samo u tome što su mediji definitivno postali važna infrastruktura rata, nego i u tome što militaristički duh mediji zaogrću plaštom moralizma. Medijsko izvještavanje o ratu koristiće se svakom istinom koja bi mogla da posluži laganju. Jedina pouzdana istina medijskog izvještavanja o ratu jeste da ono nema za cilj istinu. Vinston Čerčil (Winston Churchill) je u tom smislu govorio da je „istina“ (čitaj: prave namjere tj. interesi) toliko dragocjena da moramo da je pokrijemo gomilom laži. Čak i kad nam mediji prikazuju nevine žrtve, upravo tada se prikriva politička, vojna i ekonomska pozadina sukoba i priroda rata: sugeriše se da rat više nije rat za uticajne sfere i dominaciju nego serija kriminalnih zločina koji moraju biti adekvatno sankcionisani od strane globalne Pravde, koja se navodno rukovodi isključivo humanitarnim motivima, pa i onda kada čini upravo kriminalne zločine. To se zapravo događa od strane globalne moći u tretiranju povreda humanitarnog prava u jugoslovenskom građanskom ratu krajem XX vijeka: ratni događaji se dezistorizuju, vade iz uzročno-posledičnog istorijskog konteksta, lokalnog i međunarodnog, da bi se pravi uzroci, motivi i ciljevi njihovih aktera prikrili; ratni događaji se planski fragmentarizuju (npr. „Komisija za ispitivanje događaja u Srebrenici od 10. do 19. jula 1995.“ bavi se dakle samo onim što se događalo u tih deset dana, apstrahujući zločine koji su na prostoru Srebrenice prethodno vršeni nad Srbima), da bi se predočili kao pojedinačna krivična djela, izvan konteksta realnog sukoba; međutim, upravo pojedinačna teška krivična djela i zločini nad Srbima na Kosovu i Metohiji se ne procesuiraju, već se narativnom kontekstualizacijom smještaju u irealni medijski oblikovan prostor sukoba u kom jedna strana ima navodno pravo na osvetu i „objašnjavaju“ kao sporedni incidenti koji ne mogu narušiti harmoniju kosmičke Pravde. Onaj ko ima moć da geopolitički uređuje prostor služi se medijima da bi raspodijelio krivice i prikrio planove.
Danas sa strepnjom postavljamo pitanje: Da li je u medijima više uopšte mogućno odbraniti moralna načela od logike profita, naime logike globalne moći? Pitanje je u kom se smislu danas uopšte može postaviti pitanje o ulozi novinara, pa i intelektualca, u društvu. U medijima o svemu odlučuju glavni urednici, u redakcije ulaze novinari koji su već prethodno poraženi, a za bavljenje novinarstvom nije potrebno nikakvo naročito znanje; uostalom, ritam novinarskog posla podređen tzv. „aktuelnostima“ i nalog produktivnosti ne dopuštaju da se ičemu pristupi ozbiljno. Okvir novinarskog rada je zadat: poredak moći se ne preispituje već se opravdava, pa su otuda mediji ponizni prema moćnima a oholi prema slabima. U takvim uslovima: načela nas ne obavezuju, kritička svijest iščezava, neznanje je prednost, ignorisanje stvarnih problema je uslov. Bijeda, siromaštvo, boleštine, ekološka katastrofa, neopisivo neznanje – sve to postoji samo u stvarnosti, ali srećom ne i u medijima. Važno je da je u medijima lična sloboda svakome zajemčena najsavremenijim oružjem i da je životna sredina navodno očuvana za buduće generacije. O idealima je danas besmisleno govoriti, jer živimo u vremenu koje je Kornelios Kastorijadis s pravom nazvao „uspon beznačajnosti“ (la montée de l’insignifiance).
Medijski intelektualci
Iz svega rečenog jasno slijedi da pravi intelektualci nemaju svoje mjesto u javnosti. Oni ne samo da su odstranjeni iz medija, nego se između njih i javnosti mediji postavljaju kao prepreka. Krajnji razlog je u tome što je globalizacija anti-intelektualistička. Ona uspostavlja dominaciju a intelektualac se suprotstavlja dominaciji. Nime, tradicionalno bitno svojstvo intelektualca je da se protivi političkom apsolutizmu i dominaciji i da njeguje kritički duh, da podstiče na razmišljanje. Intelektualac ima još jednu važnu javnu ulogu, naime da čuva odgovornost, da budi savjest. A odgovornost je sposobnost da se da prednost drugome i zajednici.
Takvi intelektualci ne samo da se ne saobražavaju potrebama medija, već su u sukobu s medijima. Njihovo nekad prirodno mjesto zauzeli su sada medijski intelektualci, eksperti i analitičari, oni koji do uspjeha u javnosti dolaze umješnošću i spremnošću da služe politički orijentisanim medijima, odnosno da preko medija služe strukturama moći. Njih intelektualcima čini zapravo povlašćeno prisustvo u medijima, a ne neko ozbiljno intelektualno djelo, pa zbog toga oni uzvratno razmjenjuju dobra tako što daju sebe kao uslužne duhove medijima. Pošto njihov status dakle ne zavisi od zahvatanja problema u stvarnosti, onda oni stvarnost ignorišu a činjenice preziru. Oni zapravo prikrivaju stvarnost i istinu. Svoje neupitno „znanje“ crpu iz duha ekonomske globalizacije i neoliberalne ideologije.
Medijskim intelektualcima je narcisoidnost razvijena do te mjere da su u stanju da najveće nesreće koriste za održavanje svog medijskog ega koji je u službi tekuće politike. Oni nose globalno prepoznatljive ratne zastave moćnika, a mnogi od njih i trgovačke firme. Odlikuje ih „aristokratska“ nadmenost, spremnost da unize one koji misle drugačije, strogo selektivni humanizam, naime nezainteresovanost za patnje onih koji su izvan interesovanja krugova moći, i vrlo su istrajni u nedoslednosti. Oni su neka vrsta poniznih medijskih ekstremista: za njih je posjedovanje moći jedini kriterijum da se nekome da a drugome oduzme riječ; oni djeluju kao služba medijske gradske čistoće: sve što se ne uklapa u globalni vladajući stav za njih je nepodnošljivo, podvrgavaju ga stigmatizovanju kao semantičkom teroru i nastoje svim moćnim medijskim i svojim slabašnim intelektualnim silama da ga potpuno uklone iz „javnosti“ a time i iz „stvarnosti“. Služe se vještinom udvaranja javnom mnjenju i vještinom simuliranja kritičke distancije, koja je inače od javnog mnjenja udaljena toliko koliko ono može da podnese.
Moralna načela i novinar sa Balkana
Ponovimo pitanje: Da li je u medijima više uopšte mogućno odbraniti moralna načela od logike profita? Da li novinari danas mogu da imaju neku važnu i načelnu ulogu? Da – ako su u stanju da se založe za pravo na istinitu informaciju i za sankcionisanje namjernog prećutkivanja ili izvrtanja informacija; ako im je stalo do povećanja kompetentnosti korisnika medija, do osposobljavanja svih za kritičko prosuđivanje informacija. Da – ako se usprotive prethodno opisanom stanju medija u doba globalizacije.
Novinari sa Balkana trebalo bi da imaju i posebnu misiju. Oni bi mogli da čvrstim i odgovornim medijskim povezivanjem doprinesu regionalnom integrisanju Balkana, da podstiču nasušnu potrebu da se balkanski narodi posvete Balkanu, naime da se na samom Balkanu njeguje potreba balkanskog zajedništva i savezništva, osjećanje sudbinske istorijske povezanosti balkanskih naroda, da bi se potisnula njihova nedozrela i koristoljubiva samodovoljnost, koja onemogućava Balkan da se konsoliduje i integriše imanentno, a ne da bude objekt prinudne integracije prethodno fragmentarizovanih i izolovanih djelova prostora. Balkanci treba da svoj kompleksni nacionalni, balkanski, mediteranski i evropski identitet nalaze najprije u prebogatoj kulturi Balkana koju od antike naovamo stvaraju ne samo mnogi personalno poznati pojedinci nego i balkanski „narodni genije“. Balkan je Evropi dao utemeljujuću i obavezujuću helensku kulturu. Balkan je neposredno crpio i Evropi prenosio istočnomediteranske izvore hrišćanstva. Balkan je neophodan dio identiteta Evrope, kao što je identitet Balkana neosporno evropski. Evropa je odgovorna za Balkan i dužna da proizvede evropski kontekst Balkana. Odgovornost Balkana za Evropu je prevashodno dužnost Balkanaca da se rukovode idealima koje su oblikovali i za koje su se zalagali najbolji Balkanci, balkanski mudraci i sveci, i da tako uvećavaju razloge za ponos a umanjuju razloge za stid koji se vezuju za Balkan i Balkance.
U svemu tome novinari Balkana mogu da dobiju važnu ulogu. Njihova mreža mora da bude osjetljiva za našu balkansku odgovornost za Balkan. To bi trebalo da bude mreža za hvatanje istine a ne publike.
Našem domaćinu Heladi, kao roditeljki Evrope, pripada pravo i čast da nas sazove na jedan ovakav skup, i to u godini kad se Olimpijska baklja i duh olimpizma vraćaju ovdje odakle su krenuli u ono arhajsko doba kad su ljudi htjeli da koračaju s bogovima. Siguran sam da će svaki ovakav plemeniti poduhvat balkanskog povezivanja podržati ne samo srpski novinari nego i srpski narod, koji ove godine slavi 200 godina od Srpske revolucije pod voždom Kara-Đorđem Petrovićem, narod na čijoj je mučeničkoj krvi karijeru napravilo bezbroj novinara i eksperata rukovođenih isključivo logikom profita.
Izvor: Izlaganje na skupu „Globalizacija i mediji“ održanom na Krfu 24. januara 2004. povodom formiranja mreže novinara Zapadnog Balkana. Takođe izlaganje „Globalizacija, kultura, mediji“ na Saboru pravoslavnih novinara 9. novembra 2004. na Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu u Beogradu. Bogoljub Šijaković, Ogledanje u kontekstu: O znanju i vjeri, predanju i identitetu, crkvi i državi, drugo, prošireno izdanje, Beograd: Službeni glasnik 2011, 614–621.
