Jürgen Moltmann (1926–2024)
Upokojio se Jirgen Moltman (1926–2024) – možda najznačajniji, ali sigurno najplodotvorniji njemački protestantski teolog druge polovine HH vijeka. Dugog vijeka i krepkog zdravlja, mentalne snage koja ga zadugo nije napuštala, Moltman je bio prava teološka zvijezda od trenutka objavljivanja danas klasika njemačke teologije – knjige Teologija nade (1964). U doba kada se stara, međuratna teologija snažno podijelila na bartovsku i bultmanovsku – a obje izgubile onu snagu koju su ranije imale – Moltman je donio hrišćansku bogoslovsku misao sasvim na tragu ondašnjeg vremena i kretanja na Zapadu. Pitanje u kojoj mjeri ga je inspirisao Bloh, a u kojoj mjeri je njegova teologija bila prosto „kršteni Bloh“ (K. Bart), nikada nije – niti može biti – razriješeno. I to ne zbog ogrješenja o metodološku akriviju, već upravo zbog sposobnosti i sklonosti koju će Moltman dugo zadržavati – a to je osjećanje za trenutak, za vrevu, za previranje, dinamiku u njemačkoj i zapadnoevropskoj kulturi uopšte.
S jedne strane, osporavan od strane V. Panenberga (koji će mu često posvećivati polemičke reference za koje ni Moltman neće ostajati dužan), a s druge, uvijek se trudeći da teološku tradiciju prije sebe ocijeni i kritički posmatra, tibingenski teolog će se kretati počesto nezahvalnim putem između potpunog subjektivizma ranijih teologa i želje da posvjedoči vjeru u trajno značenje Hristovog Krsta i Vaskrsenja, u kulturi koja nije bila spremna da im dodijeli mnogo više od kulturnog simbola i „revolucionarnog“ podstreka.
Moltman je pisao mnogo i o njemu se pisalo mnogo. Nakon većine njegovih velikih knjiga razvijala se živa diskusija u kojoj bi on obično bio paralelno optužen od strane „progresivističkih“ snaga za nedostatnu prodornost, a od strane onih sklonih ranijim teološkim pravcima za – (post)modernost. Za to je, ipak, i sam bio ponešto odgovoran: volio je da ukazuje na ono što je smatrao nedostacima i svojih prethodnika, pa i „starootačke“ ili „starohrišćanske“ teologije uopšte. Volio je i da se kreće na liniji teologumena: pitanje o tome kako Hristos umire i strada i na koji način Otac učestvuje u smrti Sina otvorilo je čitav jedan spektar optužbi koje su išle od onih da je po srijedi „novi gnosticizam“, preko „vaskrslog patropasijanstva“ (učenja o stradanju Oca) ili „teopashizma“ (učenja o stradanju Boga – što je Moltman u suštini prihvatao, smatrajući aksiom o nestradalnosti Boga svojevrsnim helenističkim uticajem na biblijske sedimente u otačkoj teologiji) do najaktuelnije optužbe za „sadističkog Oca“ (D. Zele). Moltman se od optužbi branio – nekada odgovarajući sam, nekada kasnije. No, one ga nisu zaustavljale.
Od savremenih istočnih teologa na njega su najveći uticaj imali V. Loski i J. Zizjulas, čiji se tragovi mogu naći u njegovom shvatanju o „socijalnoj trijadologiji“. Umio je Moltman i da ponekad svoju teologiju ispiše iznova, kao na nekom bogoslovskom palimpsestu, naročito kada su eshatologija i hristologija u pitanju.
Zahvaljujući Zoranu Grozdanovu, imao sam priliku da sa njim razmijenim nekolika pisma, neposredno nakon odbrane moje doktorske disertacije koja je, pored Bultmana, bila posvećena i njemu. Bila je to rijetka prilika koja je svjedočila o njegovoj ličnoj skromnosti i naklonosti. Nakon nekoliko pisama i publikacija koje smo razmijenili, posljednja stvar koju mi je poslao bio je zbornik u kome je učestvovala i njgova supruga, Elizabet Vandel-Moltman: upadljivo je bilo da je na svim mjestima jednog feminističkog zbornika riječ „teologija“ bila ispisana kao „te*logija“, kako bi čitalac, prema ličnom afinitetu, mogao da ubaci „o“ (koje označava Boga, muški rod) ili „a“ („boginja“, ženski rod). Bilo je to prije više od deset godina. Meni se takav postupak učinio – i danas mi se čini – kao savršeno bezumlje i kao znak kraja mogućnosti smislene komunikacije između onoga što je bilo moje životno i egzistencijalno iskustvo i onoga što se na posthrišćanskom Zapadu dešava. Moltman je uskoro postao isuviše slab za aktivnu prepisku, a moj njemački jezik i teološki interes za zapadnohrišćansku teologiju jenjavali su sa nedaćama srpske bogoslovske misli.
Svijet na ivici krize, svijet skorog dolaska Hrista, svijet u kome je osjećaj Hristovog prisustva, tj. Parusije, jedini horizont nade i smisla – to je smisao Moltmanovog života. Nije to bila banalna entuzijastičnost uzavrele apokaliptike „novih religijskih pokreta“, već trud da se duboko promisli i doživi Bog koji dolazi. Čini se da je ta poruka danas, kada je pošao pred lice Spasovo, aktuelna i živa.
