Sevanavank (autor ilustracije: Anamarija Vartabedijan), 2015.
Povodom 110 godina genocida nad Jermenima (1915-1923)
Pre izvesnog vremena trudom uredništva časopisa „Nikolajeve studije“ (The Nicholai Studies) do nas je došao malo poznati tekst jeromonaha Nikolaja Velimirovića (potonjeg vladike Nikolaja) posvećen stradanjima Jermena (Armena) kroz istoriju, a posebno onom započetom tokom Velikog rata (Prvog svetskog rata), koje je danas poznato kao genocid nad Jermenima (1915-1923). Ovaj tekst pisan na engleskom jeziku pohranjen u nekoliko biblioteka u svetu vremenom je zaboravljen i nije dugo bio poznat široj javnosti, pa je utoliko važno njegovo ponovno otkriće ali i potreba da se predstavi na srpskom jeziku. Izdanje je u pripremi a redovi koji slede izvod su iz uvodnog teksta.
Tekst Nikolaja Velimirovića objavljen je 1919. godine na engleskom jeziku i to u dve verzije. Jednom kao posebna knjižica pod nazivom „Deca Prosvetitelja“ (The Children of the Illuminator), a drugi put pod naslovom „Počast Jermeniji“ (A Tribute to Amenia) u okviru časopisa The New Armenia koji je izlazio u SAD. Tekstovi se u nekim pojedinostima razlikuju i prvi je nešto duži. Tekst je deo šire edicije koja se sa različitih aspekata bavi jermenskim pitanjem, a koju je objavljivao Jermenski biro u Londonu. Prema strukturi i načinu izlaganja tekst podseća na besedu i možda je u tom vidu najpre i predstavljen javnosti.
Veoma je zanimljiv kontekst Velimirovićevog angažovanja u vremenu Velikog rata koji je naposletku i doveo do nastanka ovog teksta. Detaljan pregled njegovih aktivnosti u pomenutom periodu čitamo u tekstu profesora Slobodan Markovića (Balcanica 2017, XLVIII). Tokom rata, a i u poratnom godinama (1914-1920) Nikolaj Velimirović je po nalogu srpske vlade boravio u SAD i Velikoj Britaniji gde je održavao vrlo bogatu diplomatsku i humanitarnu aktivnost kroz brojne lične kontakte, prepiske, držanje beseda i javnih predavanja po pozivu, kao i objavljivanjem različitih tekstova. Uz napise u novinama i časopisima, on je objavio najmanje dvanaest knjižica i pamfleta na engleskom i srpskom jeziku. U većini pamfleta on se bavio pitanjem ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca koje je iskreno zagovarao, kao i temom ujedinjenjem crkava. Tokom boravka u Britaniji on se obraćao ljudima u visokim krugovima, parlamentarcima, ministrima, velikodostojnicima Anglikanske, kao i drugih crkava, univerzitetskim profesorima i drugima, od kojih su neki pisali i uvode ovim izdanjima.
Koliko je Velimirović uvažavan svedoče činjenice da je bio prvi pravoslavni sveštenik koji je besedio u katedrali svetog Pavla u Londonu, kao i prvi pravoslavni sveštenik koji je služio Liturgiju u nekoj anglikanskoj crkvi. Poštovan je kao veliki govornik, a njegovom ugledu doprinosilo je izvanredno poznavanje engleskog jezika, kao i britkost uma i žar kojim je propovedao, pa je tako poređen i sa Janom Husom. O interesovanju za njegove besede svedoči i to da su 6. aprila 1916. godine britanski parlamentarci sa suprugama u dugim redovima stajali pred vratima crkve Sv. Margarete, u kojoj su se oni inače okupljali na crkvenim službama. Do kraja 1916. godine Velimirovićeva popularnost je toliko narasla da je na dnevnom nivou dobijao pozive da drži predavanja i besedi širom Ujedinjenog kraljevstva.
Velimirovićev ugled upravo je bio razlog zašto su ga američki Česi zamolili da govori i agituje u njihovu korist odnosno napiše tekst u čast obeležavanja petsto godina od spaljivanja Jana Husa. Tim povodom je u Njujorku 1915. godine objavio tekst o njemu na engleskom jeziku, kao i verziju na ćirilici. U tom periodu je došlo do kontakata sa pripadnicima jermenske dijaspore. Na molbu njujorških Jermena napisao je tekst o njihovom stradanju još u toku Velikog rata, nakon njegovog prvog boravka u Severnoj Americi (1915), koji je objavljen ubrzo nakon ponovnog uspostavljanja mira. U toku 1919. godine tekst je prema nekim navodima objavljen i u nezavisnoj Jermeniji.
„Deca Prosvetitelja“
Jermenija je misijom Svetog Grigorija Prosvetitelja, prvog episkopa Jermenije (od 314. godine), postala prva država koja je početkom IV veka prešla u hrišćanstvo. U svom izlaganju Velimirović hvali jermenskog svetitelja i jermenske vladare zbog njihove vere, a kasnije će napisati i Grigorijevo žitije za Ohridski prolog. U srpskom kulturnom krugu ovaj svetitelj, inače poreklom iz parćanske plemićke porodice, nije bio nepoznat.
Žitije Svetog Grigorija je, uz žitija Sv. Ripsime i Sv. Gajane, jermenskih svetitelja iz vremena pre raskola nastalog zbog odluka Halkidonskog sabora (451. godine), u Srbiju stiglo preko Vizantije. Lik Svetog Grigorija Prosvetitelja prikazivan je i na freskama srpskih manastira pa su do danas ostali sačuvani živopisi u Starom Nagoričanu, Dečanima, Markovom Manastiru i Manasiji. Uz žitija koja je napisao vladika Nikolaj, u novije vreme žitija su takođe napisali i ava Justin Popović i jeromonah Hrizostom (Stolić).
U svom osvrtu na istoriju Jermena Velimirović kao jedini kriterijum za odnos prema njima uzima njihovu spremnost da stradaju za Hrista i kaže da je njegovo merilo „za vrednovanje hrišćanskih naroda jedino borba i stradanje za Hrista, a ne civilizacija, bogatstvo i sila“.
Velimirović na nekoliko mesta ukazuje na sličnost istorije Jermena i Srba. Tako treba imati u vidu da je tokom Velikog rata gotovo istovremeno započet genocid i nad Srbima (masovni zločini u Mačvi avgust 1914), i nad Jermenima (od 24. aprila 1915). Stradanje Srba trajalo je tokom austrougarske i bugarske okupacije, pri čemu treba pomenuti represiju kojom su bili izloženi pre, tokom i nakon gušenja Topličko-jablaničkog ustanka 1917. godine. Ne treba zaboraviti ni progon, hapšenja, internacije u logore (ne samo vojnika, već i civila, uključujući i žene i decu), pogubljenja ljudi i uništavanje imovine Srba (pogrom u Sarajevu) i sudske procese protiv Srba u okupiranoj Bosni i Hercegovini, kao i drugim delovima Austrougarske monarhije.
Zločini nad Jermenima u Turskoj toga vremena, i ne samo njima, već i prema drugim hrišćanima, poput Grka i Asiraca, uključivali su hapšenja i prinudni rad muškog stanovništva, ubistva intelektualaca, masovna preseljenja i egzekucije, deportacije železnicom ili peške put sirijske pustinje Deir Zor, itd. Tokom ovih deportacije dolazilo je do umiranja mnogih usled iscrpljenosti, gladi, bolesti, otmica dece i silovanja devojaka i žena, a potom i do islamizacije i turkifikacije preživelih, od kojih mali broj, ne svi, tek u novije vreme saznaju svoje pravo poreklo. Primetno je da su zločini u nekim aspektima izvršenja bili gotovo istovetni.
Velimirović ne ukazuje samo događaje kojima je bio savremenik, već podseća na viševekovna stradanja i ropstvo oba naroda pod različitim osvajačima, ističući da: „ipak postoji samo jedno poglavlje u jermenskoj kao i u srpskoj istoriji – borba i stradanje za Hrista“. U jednoj kasnijoj besedi, od 3. oktobra 1927. godine, a koju je preneo The New York Times, tada već kao vladika Nikolaj, on se ponovo osvrnuo na jermensku istoriju rekavši da mu je u mladosti sećanje na njihovo 1600 godina dugo stradanje pomoglo da se učvrsti u veri.
U tom kontekstu, u više navrata, bez zadrške, Velimirović je vrlo oštar po pitanju stanja verskog života u Evropi i vrednosnog sistema u pojedinim istorijskim trenucima, a naročito u vreme kada je tekst nastao. On navodi da u tom trenutku Hristos nije u središtu života Evrope pa njegove reči neće biti ispravno shvaćene od mnogih koji su navikli „da ljudsku istoriju tumače na materijalistički, novčani i gastronomski način“. On naglašava duhovnu komponentu stradanja pojedinca, kao i najmanje nacije, ističući da ih to zapravo čini najvećim. „I kako je sićušna Nemačka u poređenju sa Jermenijom! I kako je sićušna Austrija u poređenju sa Srbijom!“, uzvikuje on.
Velimirović je takođe vrlo kritičan prema drugim prigovorima koji se upućuju Jermenima. Jedan je o nacionalizmu jermenske crkve, a drugi njihovom „komercijalizmu“. On ne spori da je Jermenska crkva nacionalna, kao i ostale istočne crkve. Međutim, on podseća da su se tokom četiri godine Velikog rata sve crkve na Zapadu „u svim ratobornim držvama“, držale programa svojih nacija i da su slušale svoje vlade. Uz to je naveo i primere rimske crkve u Španiji u vreme mavarske vlasti koja „je bila nacionalistička koliko i jermenska pod Turcima“, kao i crkve u Francuskoj u vreme Jovanke Orleanke i borbe protiv Engleza, koja je isto tako bila „kao i danas, veoma nacionalistička“. On ponašanje jermenske crkve opravdava viševekovnim ratnim stanjem tj. ropstvom pod islamom, u kome se nalazila. On na kraju konstatuje da je to zapravo „jedan opšti istorijski fenomen i na Istoku i na Zapadu“. Nešto dalje on ukazuje i na još jednu odliku jermenske istorije, a to je da su Jermeni i pod okupacijom ostali organizovani predvođeni Katolikosima Jermenske apostolske crkve, koji su bili ne samo duhovne, već i političke vođe. I upravo zahvaljujući toj „bliskoj vezi religije i nacionalnosti“, smatra on, Jermeni su uspeli da „prebrode vekove i vekove nepravde i surovosti“.
Sledeća važna tačka po kojoj kritikuje licemerje Zapada u vezi Jermena jeste pitanje „zlobnog“ merkantilizma dece Prosvetitelja“, tj. njihovo bavljenje trgovinom, kako on kaže, jedinom delatnošću koju su im okupatori dozvolili. Ukazujući na to da je upravo „civilizovani svet centralne Evrope“ merkantilan do svoje srži i da kao takav nema prava da osuđuje Jermene, koji su pritom ostali hrišćani dok su slobodne nacije postale nehrišćanske.
Treće pitanje kojim se Velimirović bavi, ako ne i najvažnije, ono svakako u tom trenutku najaktuelnije, jeste pitanje jermenske nezavisnosti. Pitanje koje na neki način i danas lebdi nad Jermenima. Vrlo oštro kritikujući stavove kako Jermeni nisu sposobni da imaju nezavisnu državu on nizom istorijskih primera i paralela opovrgava taj „neznalački stav“. Podsećajući kako je „Jermenija je bila organizovana država preko hiljadu godina“ mnogo pre većine evropskih nacija, on naročito ističe hrišćansko razdoblje u kome su Jermeni nekoliko puta gubili i vraćali svoju nezavisnost i uspevali da izgrade iznova svoju državnost. I ne samo to. Velimirović ukazuje kako su Jermeni dali i vizantijske careve, turske vezire i paše, kao i sposobne ministre i diplomate u hrišćanskim zemljama u kojima su našli azil, pa podvlači da su stoga i sposobni da vode i svoju nezavisnu državu.
„Moralni imperativ nezavisnosti Jermenije“
Velimirović je vrlo oštar u kritici zapadnih saveznika zbog nedovoljnog pružanja pomoći jermenskoj borbi uprkos obavezama o zaštiti, preuzetim na Berlinskom kongresu. Naime, hrišćanske zemlje su tokom XIX veka pokušale da nametnu reforme kojima bi osmanske vlasti poboljšale položaj kako drugih hrišćana, a kroz tzv. „Jermensko pitanje“ i položaj jermenskog stanovništva. Uprkos tome, došlo je do tzv. Hamidijskih pokolja1894-1897. godine u vreme sultana Abdula Hamida II tokom kojih je pobijeno i do 300 000 Jermena. Politika kontinuiranih progona nastavljena je i nakon dolaska Mladoturaka (Komitet ujedinjenja i progresa) na vlast 1908. godine. Pod njihovom vlašću došlo je do novih masovnih ubistava, kakav je pokolj 20-25 000 Jermena u Adani 1909. godine, od kojih su mnogi pobijeni u unutar crkava. Velimirović kritikuje licemerni stav zapadnih hrišćanskih država da oštro reaguju, pa i zarate, zbog povređivanja čak samo jednog njihovog građanina, a ne reaguju na pokolj u Adani. On konstatuje da: „Godine 1909, najpodliji ekonomski i politički razlozi su sprečili Evropu da pruži delotvornu zaštitu prvoj hrišćanskoj naciji, koju su nevernici prikovali na krst“.
Novi planovi nekih evropskih država da se zaštite Jermeni pred izbijanje Velikog rata ostali su prazne reči. Stupanje u koaliciju sa Centralnim silama omogućile su mladoturskim (osmanskim) vlastima da od aprila 1915. godine nastave sistematske akcije protiv Jermena. Genocid nad Jermenima trajao je više godina (1915-1923) i odneo je oko milion i po života, a takva politika u nekim oblicima produžila i pod kemalistima u novoobrazovanoj Republici Turskoj nakon završetka Rata za nezavisnost. Time su jermenska populacija i kulturno nasleđe izbrisani iz Anatolije, nekada istorijske Zapadne Jermenije.
Iz tih razloga Velimirović je smatrao da je obaveza, „moralni je imperativ“, da tada još uvek, hrišćanske države daju slobodu Jermenima. Uprkos obećanjima Velikih sila, njegovi apeli su ostali „glas vapijućeg u pustinji“, jer Zapad nije dovoljno uradio da zaživi sporazum u Sevru iz 1920. godine, kojim su Jermenima obećane i teritorije Zapadne Jermenije. Novoobrazovana, teritorijalno vrlo svedena, nezavisna Republika Jermenija bila je kratkog veka (od 28. maja 1918. do 2. decembra 1920. godine). Nezavisna Jermenija postala je žrtva nove turske agresije, sovjetsko-turskih dogovora i sovjetske okupacije. Paradoksalno, sovjetska okupacija je u datom trenutku bila garancija za fizički opstanak Jermena na tim prostorima pred nadirućom vojskom Turskog nacionalnog pokreta. Savezničkim priznavanjem Republike Turske Sporazumom u Lozani (24. jula 1923) za evropsku diplomatiju je zatvoreno „Jermensko pitanje“. Jermeni će novih sedam decenija čekati na svoju nezavisnost.
Stradanje koje traje i dalje
Dugo očekivanu nezavisnost pratili su sukobi i ratovi sa Azerbejdžanom zbog težnje većinskih Jermena iz Autonomne oblasti Nagorno-Karabah da se prisajedine Republici Jermeniji. Uprkos, za Jermene uspešnom, Prvom ratu za Nagorno-Karabah (1988-1994), koji je doveo do masovnog stradanja na obe strane, samoproglašena Republika Arcah nije dobila međunarodno priznanje. Nakon poraza u Drugom, tzv. 44 dnevnom ratu 2020. godine i azerbejdžanske ofanzive 19. septembra 2023. godine, Jermeni su bili prinuđeni da napuste svoje istorijske zemlje i kulturno nasleđe, a Republika Arcah je prestala da postoji.
Godinama unazad „merkantilni Zapad“ je iznova, uglavnom bio, a i dalje je, nem po pitanju sistematskog uništavanja i otimanja jermenskog kulturnog nasleđa, naročito u Azerbejdžanu (vidi: “Pravoslavlje”, br. 1309, 1. oktobar 2021), ali i u Turskoj (vidi: „Pravoslavlje“ broj 1287, 1. novembar 2020), po pitanju stradanja Jermena u Arcahu, te povreda teritorijalnog integriteta Jermenije, itd. Ne treba zaboraviti da su Jermeni kao hrišćani, a i njihovo nasleđe, bili i na meti islamističkih snaga tokom građanskog rata u Siriji. Zapad zaokupljen svojim interesima u geopolitičkom nadmetanju sa Rusijom i Iranom, ujedno kalkulišići da ne razljuti svog NATO saveznika Tursku, kao i naftom i gasom bogati Azerbejdžan, neretko okreće glavu od povreda međunarodnog prava u Zakavkazju i vrednosti koje zagovara. Koristeći ovu zaokupljenost Turska nastavlja da zajedno sa Azerbejdžanom sprovodi politiku pritisaka i da egzistencijalno ugrožava Jermeniju.
Savremena Jermenija je na prekretnici i uprkos pregovorima o normalizaciji međudržavnih odnosa, opet postoji opasnost ne samo njenoj nezavisnosti, već i golom opstanku, zbog konstantnih pretnji iz Azerbejdžana. Od Jermenije se zahteva i promena Ustava zbog, kako Azerbejdžan tvrdi, teritorijalnih pretenzija (referenca na ujedinjenje sa Nagorno-Karabahom) u tekstu preambule koja se poziva na Jermensku deklaraciju o nezavisnosti.
Velimirovićev tekst je opet aktuelan, ne samo zbog tih pritisaka i zbog toga što Republika Turska vodi kampanju poricanja genocida, već što zbog mržnje „koja je institucionalizovana generacijama“ pojam Jermenin u savremenoj Turskoj znači nešto negativno, uvredljivo.