[Mihail Škarovskiй, Holokost i pravoslavnaя cerkovь, Moskva: Veče, 2016; Ion Popa, The Romanian Orthodox Church and the Holocaust, Bloomington: Indiana University Press, 2017]
„Uloga Vatikana u vrijeme holokausta još uvijek je veoma kontroverzna“ – pisao je prije dvadeset i jednu godinu Džonatan Gorski (Jonathan Gorsky) u i danas referentnom zborniku The Holocaust and the Christian World,[1] u kome će Majkl Marus (Michael Marrus) zaključiti da se je ranih šezdesetih generisala „jedna od najširih istoriografskih rasprava među mnogim etičkim pitanjima povezanih sa istorijom holokausta“.[2] Izvor te rasprave je Gorski na slučaju NDH ilustrovao ovako: „Katolički režim u Hrvatskoj je bio percipiran kao da je od velike važnosti za crkvu, ali je njegov ubilački modus operandi bio neprihvatljiv za moralnost koja proishodi iz vjere. Propust da se takvo ponašanje osudi očigledno je slao poruku hrvatskim vlastima.“[3]
Drama Rolfa Hohuta (Rolf Hochhuth) Der Stellvertreter (Vikar),[4] vatikanska jedanaestotomna zbirka dokumenata o Drugom svjetskom ratu[5] te zbirka dokumenata koju je uredio potonji izuzetno važni istoričar holokausta Sol Fridlender (Saul Friedländer)[6] otvorili su raspravu čiji je gargantuanski obim vidljiv i u citiranom zborniku: lavovski dio knjige bavi se Rimokatoličkom crkvom; protestantima se ona bavi onoliko koliko su se protestantske ličnosti ili zajednice doticale sudbine Jevreja kao spasitelji ili zločinci. Pravoslavna crkva ovde postoji samo u naznakama, opisivim najbolje riječima Jicaka Arada (Yitzhak Arad) o onom dijelu Moskovske Patrijaršije koji je bio pod nacističkom okupacijom i u tom trenutku bez kontakta s punoćom Ruske crkve u njegovom tekstu o crkvama i holokaustu na okupiranoj teritoriji SSSR-a: „Nema informacija niti dokumenata koji bi ukazivali na bilo kakvu povezanost Ruske pravoslavne crkve na teritorijama okupiranim od Nijemaca s jevrejskom tragedijom. Koliko znamo, ova Crkva je ignorisala sudbinu Jevreja i nije ih zaštitila. Svakako, Ruska pravoslavna crkva je bila u nezavidnom položaju pod nacističkom vlašću. Njenog lidera, Mitropolita voskresenskog Sergija, ubili su Nijemci aprila 1944. godine. No,“ – prema Aradu – „ćutanje ove Crkve pred jevrejskom tragedijom ostavlja veliki upitnik nad njenom duhovnošću i moralom.“[7]
Ništa manje od Arada – koga i više puta citira u svojoj knjizi Holokaust i Pravoslavna crkva izdatoj 2016. godine – prema Ruskoj crkvi u njenim različitim jurisdikcijama nije kritičan ni Mihail Škarovski, redovni profesor Duhovne akademije i glavni istraživač Centralnog državnog arhiva u St. Peterburgu. No, za razliku od Arada, Škarovski detaljno poznaje život Ruske crkve u vrijeme Drugog svjetskog rata a vodeći je svjetski stručnjak za istoriju Ruske zagranične crkve, odnosno onog dijela Moskovske patrijaršije koji je u Sremskim Karlovcima 1921. godine proglasio samostalnost usljed porobljenosti Crkve u otadžbini od komunista.[8]
Tako će u svojoj temeljitoj studiji Škarovski detaljno istražiti uslove u kojima je Ruska crkva funkcionisala u raznim uslovima i jurisdikcijama u kojima se zatekla na početku Drugog svjetskog rata 1939. godine, i u tom pogledu ovaj tekst može biti samo početak recepcije knjige Holokost i pravoslavnaя cerkovь. U tom smislu, ova knjiga je ispunjenje Aradovog zahtjeva za dublji uvid u stanje Ruske crkve na okupiranom području SSSR-a, koje je bilo određeno prevashodno „Operativnom naredbom br. 10“ šefa RSHA (policijskog obavještajnog i bezbjedonosnog aparata Trećeg Rajha) Rajnharda Hajdriha (Reinhard Heydrich) 16. avgusta 1941. godine, kojim se razrađuju pravci represije nad Moskovskom Patrijaršijom, od razbijanja njene strukture do predviđenog hapšenja Patrijarha.
Međutim, kada se na posljednjih stotinak stranica Škarovski pozabavi ostalim pomjesnim crkvama, postaje vidljivo kako je njegova knjiga prevashodno rad o Ruskoj crkvi, i to iz tri razloga: prvi je veličina Ruske crkve u odnosu na ostale pomjesne crkve; drugi je svakako neuporediva uloga ruskog naroda i SSSR-a u Drugom svjetskom ratu; i treći je daleko dublja familijarnost Škarovskog sa istorijom Ruske crkve nego sa istorijom ostalih evropskih pomjesnih Pravoslavnih crkava pa njegovi uvidi u tom dijelu knjige variraju od minucioznih do ponekad amaterskih.
Doda li se tome da Škarovski – poznat po obilnom kritičkom aparatu – izvrsno vlada ruskim, solidno njemačkim izvorima i literaturom ali rjeđe engleskim i pogotovo onim pisanim na ivritu, neće biti čudno da mu je znanje o holokaustu s vremena na vrijeme u najmanju ruku nesistematično, te se moglo desiti da napiše npr. kako je odluka o „Konačnom rješenju“ donesena 20. januara 1942. godine na konferenciji na Vanzeu[9] iako je nju donio Hitler (Adolf Hitler) u jesen prethodne godine a na Vanzeu je ona samo operacionalizovana.
Kako god, Škarovski – za razliku od Jona Pope – prije svega duboko poznaje unutrašnji život Crkve. Ne krijući npr. da je u Ruskoj zagraničnoj crkvi bio prisutan antijudaizam, „koji je imao religijsku i političku sadržinu“,[10] on zna da je na kraju bitno – djelo i ističe kako je „po daleko nepotpunom računu naučnika Svetotihonovskog univerziteta“[11] spasavajući Jevreje postradao dvadeset i jedan pripadnik zagraničnog sveštenstva. Upravo su pojedinačne priče u izvrsno sagledanom kontaktu crkvenih i istorijskih prilika svoga vremena najveća vrijednost ove knjige a čvrsta uzglobljenost holokausta u istoriju Drugog svjetskog rata – čije je odsustvo jedan od najvećih aktuelnih problema nauke o holokaustu – daje joj poseban kvalitet.
Da je recimo Timoti Snajder (Timothy Snyder) imao priliku da pročita onaj dio knjige Škarovskog koji se odnosi na Ukrajinu, njegova knjiga Bloodlands bi svakako bila mnogo nijansiraniji rad: recimo, zaključak da je „upravo duhovništvo autokefalne Ukrajinske crkve bilo u najvećoj mjeri antisemitsko, prevazilazeći čak i grkokatolike“,[12] pokazuje do koje mjere su godine lenjinskih i staljinskih progona i eksperimenata s bićem naroda i stvaranjem nacija ponegde izvitoperile biće Crkve, od kojih posljedica ona pati do današnjeg dana.
Započeta uvidom u odnos hrišćanstva i nacizma i odrazom njihovog odnosa u ruskoj duhovnoj misli datim u tradiciji klasične ruske istoriosofije, knjiga Mihaila Škarovskog prije svega daje kontekst odnosa Ruske crkve prema Jevrejima kako u okviru progona Crkve od komunizma tako i nadljudskog dviga naroda i Crkve u obračunu s nacističkom Njemačkom, gde je pobjeda nad nacizmom bila viđena i kao ultimativna pomoć Jevrejima u njihovoj tragediji.
S druge strane, onoliko koliko Škarovski govori iz unutrašnjeg iskustva Crkve, toliko to iskustvo Jona Popu (Ion Popa) u knjizi The Romanian Orthodox Church and the Holocaust deklarativno ne zanima: „Ova knjiga,“ kaže on, „analizira Crkvu kao instituciju: kao dio civilnog društva, njenu političku ulogu, i moralni autoritet. Zato ona obraća pažnju prevashodno na reprezentativne institucije kao što su Sveti Sinod, Patrijaršija i centralna i regionalna glasila.“[13] Još ako znamo da Popa posvećuje samim ratnim događajima nekih tridesetak stranica (samo desetak više od Škarovskog) a da je ostatak knjige u stvari još jedna – koliko god zanimljiva – studija kulture i politike sjećanja,[14] jasno je da o odnosu Rumunske crkve prema jevrejskoj tragediji u vrijeme kada se ona dešavala iz njegove knjige nećemo saznati mnogo.
Iako se sam autor često žali na „nedostatak naučnog istraživanja učešća Rumunske pravoslavne crkve u uništenju rumunskih Jevreja,“[15] Popa samo otvara ali ne proučava dublje značajne probleme u ponašanju vrha Rumunske crkve, od kojih su najbolniji učešće patrijarha Mirona (Miron Cristea) kao predsjednika vlade (sic!) u donošenju i sprovođenju antisemitskih zakona, odricanje prava na krštenje Jevrejima koji nisu rumunski građani te nastojanje na misiji i obnovi duhovnog života baš u Transnjistriji gde istovremeno teče istrebljenje Jevreja koje se prešućuje – što je po riječima Žan Ansela (Jean Ancel), shizofren stav koji kao da sugeriše da stradanje bližnjeg nema ništa s duhovnim životom? – ali skoro uopšte ne daje kontekst Drugog svjetskog rata. Masovno učešće rumunske vojske na strani Sila osovine na Istočnom frontu, njeni zločini osim holokausta na teritoriji SSSR-a, protivkanonska hirotonija episkopa „Hrvatske pravoslavne crkve“ na teritoriji okupirane Kraljevine Jugoslavije izmiču Popinom uvidu, a zaključak da je „odluka rumunskih vlasti da prekinu s fizičkim uništenjem Jevreja bila direktna posljedica poraza njemačke vojske pod Moskvom“ će se naći samo kod Škarovskog.[16]
Kada Majkl Marus opravdano kritikuje nepoznavanje unutrašnjeg života i načina funkcionisanja Vatikana i Rimokatoličke crkve kod istraživača holokausta riječima da „nije uvijek visoko cijenjena činjenica da je Vatikan bio neutralan za vrijeme Drugog svjetskog rata,“[17] on kritikuje upravo olako bavljenje Crkvom u vezi s njenom ulogom u ratu a s minimumom znanja o njoj, što je recimo znamenitom Danijelu Goldhagenu (Daniel Jonah Goldhagen) donijelo porazne kritike njegove knjige A Moral Reckoning: The Role of the Catholic Church in the Holocaust and Its Unfulfilled Duty of Repair gde je npr. rabin Dejvid DŽ. Dejlin (David G. Dalin) napisao da „činjenične greške, brljavo rukovanje datumima, ličnostima i mjestima“ čine da Goldhagenova knjiga „ne uspijeva da postigne ni minimalne naučne standarde“.[18]
Ovakvo nešto se ne može reći naravno ne za Škarovskog pa ni za Popu, iako se za ovog posljednjeg svakako može kazati ono što je za Goldhagena napisao Donald Ditrih (Donald Dietrich), naime da „vrlo često on pogrešno razumije teološku tematiku“:[19] Popa zapravo o eklisiologiji, liturgici, životu, istoriji i teologiji Pravoslavne crkve zna next to nothing, što ne dovodi u pitanje temeljne postavke njegove studije ali mu svakako otežava razumijevanje ponašanja jedne pomjesne crkve, koja je pritom na glasu po dosta različitom unutrašnjem životu episkopata i dijela klira na jednoj te monaštva i velikog dijela naroda na drugoj strani. Bilo bi zanimljivo da smo mogli saznati koliko su – i da li su uopšte? – zvanični stavovi Rumunske crkve imali uticaja na monaštvo, sveštenstvo i narod i da li su postojali drugi autoriteti i uticaji kada je u pitanju odnos rumunskoga klira i naroda prema tragičnoj sudbini Jevreja u Drugom svjetskom ratu.
Kako god bilo, radi se o dvije temeljne studije o malo poznatoj temi u nauci o holokaustu, koje su izašle jedna za drugom i do sada nisu naišle na odgovarajući naučni odjek (zanimljivo, ni njihovi autori uopšte ne referišu jedan na drugog). Dok je za Škarovskog izostanak globalne recepcije kako-tako i očekivan jer njegova knjiga za sada postoji samo na ruskom jeziku, a na njemu napisana ni krucijalna enciklopedija holokausta u SSSR-u koju je uredio Ilja Altman još nije doživjela pravu recepciju,[20] knjiga Jona Pope od eventualnog recenzenta prvo zahtjeva poznavanje Pravoslavne crkve koje je u krugovima naučnika koji se bave holokaustom, kako vidimo, izuzetno rijetko; i drugo, studije sjećanja moguće je pisati samo ako znamo tačno šta je to čega se sjećamo, a nevelika poglavlja u knjigama Škarovskog i Pope nam tog znanja – recimo o Rumunskoj pravoslavnoj crkvi i holokaustu – svakako ne daju dovoljno.
Bez obzira na određene nedostatke studije Škarovskoga, skicirane u ovom tekstu, valjano je citirati njene zaključke: „Prema našem uvidu, na crkveni stav prema holokaustu uticali su sljedeći faktori: 1. da li je zemlja na čijoj teritoriji je funkcionisala ova ili ona Pravoslavna crkva ratovala protiv nacističke Njemačke; 2. aktivnost pokreta otpora u toj zemlji; 3. rasprostranjenost nacionalističkih ideja u određenoj crkvenoj jurisdikciji; 4. raspoloženje za masovnije krštenje Jevreja kod klira i naroda 5. politički angažman crkvenog rukovodstva; 6. nivo kolaboracije kod naroda određene crkve.”[21] Sadržajno istraživanje ovih pitanja kao rijetko koje može doprinijeti našem znanju kako o holokaustu tako i Pravoslavnoj crkvi. Sa svim svojim vrlinama i nedostacima, radovi Škarovskog i Pope su sebi obezbjedili ground-breaking status i morali bi biti predmet studiozne recepcije.
[1] Jonathan Gorsky, “Pius XII and the Holocaust”, u: Rittner i ostali (ur.), The Holocaust and the Christian World, London: Beit Shalom Holocaust Memorial Centre-Yad Vashem International School for Holocaust Studies, 2000, str. 137.
[2] Michael Marrus, “Understanding the Vatican during the Nazi Period”, Ibid., str. 126.
[3] Jonathan Gorsky, “Pius XII and the Holocaust”, op. cit., str. 137.
[4] Rolf Hochhuth: Der Stellvertreter. Ein christliches Trauerspiel. Reinbek: Rowohlt, 1963.
[5] Blet i ostali (ur.), Actes et documents du Saint Siège relatifs à la Seconde Guerre Mondiale Vatican: Libreria Editrice Vaticana, 1965–1981.
[6] Pie XII et le IIIe Reich, Documents, Paris: Editions du Seuil, 1964. U zagrebačkom izdanju: Pio XII i Treći Reich, Zagreb: Stvarnost, 1966.
[7] Yitzhak Arad, “The Christian Churches and the Persecution of Jews in the Occupied Territories of the USSR”, ibid., str. 110.
[8] U Moskvi je 17. maja 2007. godine obavljeno ujedinjenje Moskovske patrijaršije s Ruskom zagraničnom crkvom, pošto su prestali da postoje razlozi koji su doveli do njenog osamostaljenja.
[9] Mihail Škarovskiй, Holokost i pravoslavnaя cerkovь Moskva: Veče, 2016; str. 350. Na str. 77. on pak piše da je ta odluka donesena nakon što su SAD objavile rat Njemačkoj decembra 1941, što je donekle bliže danas prihvaćenoj hronologiji.
[10] Ibid., str. 163.
[11] Ibid.
[12] Ibid., str. 269. Radi se o samoproglašenoj crkvenoj jurisdikciji koja je postojala samo od 1942. do 1944. godine pod nacističkom okupacijom SSSR-a, a preteča je današnje Pravoslavne crkve Ukrajine koju je osnovala Carigradska patrijaršija 2018. godine.
[13] Ion Popa, The Romanian Orthodox Church and the Holocaust Bloomington: Indiana University Press, 2017, str. 65.
[14] I Gajel Fišer u svom prikazu tvrdi da je ovo poglavlje „najizazovnije“: Gaëlle Fisher. Review of Popa, Ion, The Romanian Orthodox Church and the Holocaust. H-Nationalism, H-Net Reviews. May, 2019.
[15] Ibid., str. 197.
[16] Mihail Škarovskiй, Holokost i pravoslavnaя cerkovь, Op. cit., str. 328–329. „Između 280,000 i 380,000 Jevreja umrlo je na teritorijama pod kontrolom Rumuna,“ izvještava Popa; The Romanian Orthodox Church and the Holocaust Op. cit., str. 30.
[17] “Understanding the Vatican during the Nazi Period”, Op. cit., str. 126.
[18] David G. Dalin, History As Bigotry, “The Weekly Standard”, 2.X.2003.
[19] Donald Dietrich, A Moral Reckoning: The Role of the Catholic Church in the Holocaust and Its Unfulfilled Duty of Repair.
[20] Holokost na territorii SSSR. Эnciklopediя Gl. red. I. A. Alьtman. — Moskva: Rossiйskaя političeskaя эnciklopediя (ROSSPЭN): Naučno-prosvetitelьnый Centr «Holokost», 2009, 1143 str.
[21] Mihail Škarovskiй, Holokost i pravoslavnaя cerkovь, Op. cit., str. 427.
