Treći neizbežni segment trojstva konzervativnih partija [pored britanske Konzervativne partije i američke Republikanske stranke] jeste Demohrišćanski blok u zapadnoj Evropi. Iako Anglo-Amerikanci s velikim rezervama prihvataju da ovu tradiciju smeste u konzervativni blok, zamerajući im previše elemenata države blagostanja i socijalnog staranja, ipak su demohrišćanske stranke jedna specifično evropska desna tvorevina, koja je imala odlučujuću ulogu u borbi protiv komunizma, u očuvanju hrišćanskog nasleđa Evrope i u kreiranju Evropske unije kao novog vida interesne, ali i vrednosne zajednice. O demohrišćanskim partijama kod nas, nažalost, nije gotovo ništa pisano, a ni ovde nema mnogo prostora.[1] Mi ćemo morati da se zadovoljimo kratkim nabrajanjem osnovnih principa koje ova ideologija promoviše, zatim da navedemo neke od najznačajnijih partija, da pomenemo važne ideologe i praktičare i konačno, da objasnimo kako je nastala njihova zajednička Evropska narodna partija.
Demohrišćani, kako se to kod nas kaže, ili Hrišćanski demokrati, kako je njihov uobičajeni naziv u zapadnim zemljama, predstavljali su glavnu političku i idejnu snagu u Evropi u periodu nakon Drugog svetskog rata, sve do pada komunizma. Iako njihove prve značajne političke pojave vuku korene još iz doba Bizmarkove vladavine, kada je katolička partija centra predstavljala značajnu snagu, i iako su već tokom međuratnog perioda formirali jasne ideološke pozicije i počeli da igraju značajnu ulogu u političkom životu matičnih zemalja, tek im je nakon Drugog rata istorija dodelila ulogu upravljača Evropom i kreatora nove evropske politike.
Međutim, sama ideologija hrišćanske demokratije ne sme se svoditi samo na partije. Ona je i ranije igrala veliku ulogu zahvaljujući činjenici da je uvek bila usko povezana s Rimokatoličkom crkvom. Zapravo, iako se posebno u Holandiji, skandinavskim zemljama pa i u Nemačkoj mogu naći demohrišćanske snage[2] koje su protestantske denominacije, ipak je hrišćanska demokratija pre i iznad svega rimokatolički projekat. Ovu ocenu lako potvrđuje prosta činjenica da su papske enciklike u poslednjih 150 godina bile glavni izvor demohrišćanskog učenja i da su to osnovni dokumenti koji svedoče o evoluciji i transformaciji ovog pogleda na svet.
Van Kersbergen kao dva osnovna izvora hrišćanske demokratije navodi politički katolicizam, koji se bavio izmenjenom ulogom i statusom crkve u 19. veku i socijalni katolicizam, čija je glavna preokupacija bila uspon industrijskog kapitalizma i integracija proletarijata u moderna industrijska društva.[3] Uz ova dva osnovna podsticaja on pominje i tradicionalizam, romantizam i, naravno, papske dokumente.
Rimokatolička crkva je nakon Francuske političke revolucije iz 1789. godine i svih njenih kasnijih izdanaka doživela snažan pritisak usmeren ka njenom istiskivanju sa mesta koje je tradicionalno zauzimala u većem delu Evrope. Sve do poslednje četvrtine veka njen odnos prema čitavom skupu političkih, pravnih i društvenih promena svodio se na negiranje. Čak 1864. godine u enciklici Syllabus Errorum papa Pije IX je osudio sve moderne pojave i tokove koji su bili suprotni tradicionalnom hrišćanskom učenju. Tu su spadali i demokratija i liberalizam i kapitalizam i socijalizam i sloboda medija i, naravno, sekularizovanje javnog života itd.
No, već u to doba unutar same crkve i intelektualnih krugova bliskih rimokatolicizmu javila se potreba da se crkva prilagodi novim realnostima. Montalamber, Lamene i njegov časopis Budućnost (L’Avenir) snažno su propagirali ideju o odvajanju crkve i države, upravo zato što su uvideli da nerešeni odnosi više štete crkvi nego ojačaloj i suštinski sekularizovanoj državi. Lamene je ukazao na to da crkva treba da se što je moguće više odvoji od države, kako bi izborila autonomiju za obavljanje svojih poslova i da se, s druge strane, sasvim okrene društvu i masama koje bi privlačila svojim učenjem i praktičnim delovanjem.
Iako je zvaničnoj Crkvi trebalo još dosta da to uvidi, politička praksa je već kretala u tom pravcu.[4] Umesto gole osude kapitalizma koji je proizvodio pauperizaciju i osude socijalizma koji je na nehrišćanskim osnovama privlačio radnike, trebalo je – kako je to u Nemačkoj jedan čovek uočio – u uslovima nove kapitalističke realnosti privući radnike u hristijanizovane društvene organizacije i u ime Crkve tražiti socijalno staranje kojim bi se ovim ljudima omogućili uslovi pristojnog života. Taj čovek je bio Fon Keteler koji u knjizi Hrišćanstvo i radničko pitanje kao prvi iz rimokatoličkih krugova prihvatio da je socijalno pitanje pre svega ekonomsko pitanje.
Fon Keteler je najznačajnija figura nemačke rimokatoličke Zentrum partije i osoba koja je izvršila veliki uticaj na papu Lava XIII prilikom sastavljanja izuzetno značajne enciklike Rerum Novarum („Nove stvari“). Ova enciklika, uz četrdeset godina kasnije objavljenu Quadragesimo Anno („Četrdeset godina“), predstavlja najznačajniji momenat u novijoj istoriji Rimokatoličke crkve, kao i u istoriji demohrišćanskog pokreta. Ovim enciklikama zvanično su prihvaćeni i kapitalizam, i demokratija, i moderni razvoj, i tehnologija, i ustavi, i većina fenomena koji čine modernu političku civilizaciju. Putem njih crkva je prešla iz statusa subjekta koji se protivi svemu novome, u organizaciju koja omogućava hrišćanima da se bolje organizuju u novim uslovima i da zadrže primat u intelektualnoj, društvenoj i političkoj sferi.
Ključna stvar u demohrišćanskom učenju jeste spoj hrišćanske tradicije sa svim elementima morala, patrijarhalnosti, privrženosti porodici, lokalnoj zajednici, radnoj organizaciji i crkvi s jedne strane, i elemenata države socijalnog staranja i solidarnosti s druge. Ovaj drugi element je osnovna differentia specifica demohrišćana po kom se razlikuju od anglosaksonske konzervativne tradicije: oni nikada nisu do kraja afirmisali slobodno tržište i nikada nisu ekonomiju videli kao sferu koja makar i normativno treba da bude odvojena od politike i društva. Sledeći tomističku tradiciju oni su privredu uvek videli kao deo ukupnog života društva, koji mora da ostane u službi drugih vrednosnih i moralnih ciljeva.[5] Po ovome su često bili bliži socijalistima nego anglo-konzervativcima.[6]
U osnovi ove razlike je različita metafizička i socijalna koncepcija čoveka u rimokatoličanstvu i u anglosaksonskim zemljama dominantnom protestantizmu. Protestanti su promovisali ideju o direktnoj vezi pojedinca sa Bogom, što se u ekonomskoj sferi pretočilo u snažan individualizam i bezrezervno podsticanje preduzetništva i lične odgovornosti za svoju sreću i svoje stanje. U rimokatolicizmu je odnos s Bogom uvek posredovan crkvom, odnosno zajednicom. Iz ove perspektive sledilo je i definisanje ostalih društvenih i ekonomskih institucija u kojima se pojedinac nalazi. Za razliku od protestantskog sveta, ovde je uvek primat na zajednici i na nizu odnosa kojima je individua posredovana, odnosno u koje je uklopljena.
Nije slučajno što se prvo pominjanje ideje hrišćanske demokratije nalazi u encikliki pape Lava XIII iz 1901. godine, Graves de Communi Re. Hrišćanska demokratija, kako je on tada video, trebalo je pre svega da se bavi problemom radnika, odnosno da im pomogne da poboljšaju svoje uslove života kako bi se osećali ljudima, a ne običnim životinjama koje samo teže da zadovolje svoje materijalne potrebe i kako bi se osećali hrišćanima, a ne paganima, dakle kako bi mogli da razmišljaju i o višim sferama života i o onome što je najvažnije za jednog hrišćanina.
U kasnijem razvoju ovaj pogled na svet je razvijen za sve klase i sve slojeve stanovništva (npr. posebna učenja o pravima i obavezama žena, ili posebna etika za menadžere i poslovne ljude), ali ova izvorna posvećenost radničkom pitanju je ostala trajna preokupacija demohrišćana. Ona je poticala od istinske moralne i duhovne brige za duše i stanje najvećeg broja ljudi, dakle pauperizovanih masa koje su dolaskom u grad bile iščupane iz svoje ranije prirodne sredine i lako potpadale pod razonovrsne poroke. Međutim, ona je imala i nesumnjivu praktično-političku dimenziju. Novo, siromašno urbano stanovništvo lako je potpadalo pod uticaj socijalističkih i komunističkih učenja i na taj način se dodatno paganizovalo i okretalo protiv države, crkve i institucija sistema. Crkva i religiozni intelektualni krugovi morali su da ponude novi pogled na svet i novu mrežu paralelnih institucija, kojima bi radnike odvojili od levih pokreta i preko kojih bi ih integrisali u okvire zapadne civilizacije i institucija.[7]
Iz ove perspektive gledano, nastali su i osnovni principi demohrišćanskog učenja koje ćemo sada ukratko izložiti. Tu najpre spada ideja personalizma koju je najsnažnije razvio francuski filozof Žak Mariten. Personalizam tvrdi da su samo osobe, persone, stvarne u ontološkom smislu, da samo osobe imaju vrednost i da samo osobe imaju slobodnu volju. Personalizam kao ideja o integralnoj osobi utemeljenoj u hrišćanskoj veri i mreži institucija, nastao je nasuprot liberalnoj ekonomskoj ideji individualizma, posebno u njenim pozitivističkim i naturalističkim oblicima kao što je Spenserova teorija.
Drugi princip je supsidijarnost. Ova ideja, koja je danas najpoznatija iz teorije i prakse EU, potiče iz rimokatoličkog socijalnog učenja i prvi put je jasno formulisana u encikliki Rerum Novarum. Ona je nastala kao pokušaj da se nađe srednji put između laissez-faire individualizma i totalitarizma. Ovaj princip tvrdi da svaki posao treba da bude obavljan na što je moguće nižem i bazičnijem nivou kompetencija. Dakle, da najveći broj stvari treba da bude rešavan u porodici, lokalnoj verskoj zajednici, lokalnoj političkoj zajednici, pa regionu, pa tek onda na nivou centralne vlasti. Ovaj princip se vidi u Desetom amandmanu Ustava SAD, integrisan je u osnove Evropske povelje o lokalnoj samoupravi iz 1985, kao i u Mastrihtski ugovor iz 1992. kojim je stvorena EU. Takođe predstavlja i jedan od osnovnih principa predloženog Ugovora o evropskom ustavu koji je odbačen nakon referenduma 2005.
Sledeći princip je u uskoj vezi s prethodnim i to je afirmacija posredničkih institucija i lokalne samouprave. Društvene institucije poput porodice, crkve, dobrotvornih udruženja, sportskih klubova, hrišćanskih sindikata, pevačkih društava i sl. čine temelje svake uređene i prosperitetne zajednice. To su razna društva za samopomoć i za samoupravnu organizaciju u kojima se pojedinci i porodice udružuju oko zajedničkog cilja, svejedno da li je to zarada, pomoć, hobi ili intelektualni poduhvati. (Pape su u svojim enciklikama veoma dugo podsticale udruženja malih proizvođača, zanatlija ili poljoprivrednika, nalik na srednjovekovne gilde, kao idealni oblik hrišćanski prihvatljivog privređivanja.[8])
Ova društva su važna zato što se u njima čovek socijalizuje, uči hrišćanskim i opštim moralnim vrlinama i konačno, zato što se uči sledećem principu, a to je solidarnost. Demohrišćani su oštri protivnici atomizacije savremenog čoveka jer smatraju da se time krše osnovni hrišćanski principi i da se tako čovek najlakše prepušta totalitarnim impulsima i pokretima. Niti on sme da bude ostavljen sâm, niti se ljudi smeju učiti da je svaki čovek sebi dovoljan. Ova percepcija društvene solidarnosti kao temelja zajednice potiče od Aristotela i Tome Akvinskog. Tek u takvoj složenoj i raznim udruženjima posredovanoj zajednici može se, umesto individualističkog, razviti „integralni humanizam“, kako ga je Mariten nazivao. Ovaj integralni humanizam čoveka ukorenjuje u veri, u Bogu i zajednici dajući mu temelje, okvire i ciljeve za razvoj svojih pojedinačnih talenata i sposobnosti.
Mariten je razvio i ideju kooperacije koja je hrišćanima bila neophodna u uslovima pluralizovanih društava 20. veka. Umesto ranijeg netolerantnog i fundamentalističkog načela odnosa prema drugim zajednicama, demohrišćani su prihvatili ideju kooperacije s pripadnicima drugih vera, pa čak i ateistima, ukoliko je to uslov za opstanak zajednice.
Konačno, tu je i nikad napuštena ideja o jedinstvu hrišćanskog sveta nasuprot savremenim suprotstavljenim nacionalnim državama. Razumljivo, tek posle Drugog svetskog rata se otvorila mogućnost za punu reafirmaciju ovog principa, što je ostvareno projetkom EEZ, odnosno Evropske unije. Ne slučajno, ideja EU je došla, stvorena i očuvana upravo iz demohrišćanskih krugova.
Žak Mariten, već više puta pominjan, najznačajniji obnovitelj hrišćanske teorije prirodnog prava i tomizma, jeste najvažniji i najuticajniji mislilac demohrišćanskog učenja. On je npr. odigrao veliku ulogu i prilikom pisanja Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima. Uz njega, od ostalih važnih ideologa treba pomenuti i Fon Ketelera, koji je 1874. godine kao predsednik nacionalne konvencije katolika formulisao suštinu demohrišćanskog državnog intervencionizma.[9] Tu je i Don Sturco, koji je vodio italijansku Narodnu partiju početkom 20. veka, zatim Gabrijel Marsel, još jedan od važnih francuskih obnovitelja hrišćanskog egzistencijalizma itd. U protestantskom svetu izdvaja se ime Abrahama Kujpera, osnivača holandske Antirevolucionarne partije i premijera ove države.
Lista najvažnijih političkih lidera i praktičara je dosta duža. Posebno se ističe generacija državnika koja je obnovila Evropu u svakom pogledu posle Drugog svetskog rata. Veliki nemački kancelar Konrad Adenauer, njegova desna ruka i kasniji kancelar Ludvig Erhart, italijanski dugogodišnji premijer i osnivač partije Demohrišćana, Alčide de Gaspari, koji je proveo jedno vreme u zatvoru kao izraziti antifašista, a tokom rata se krio u Vatikanu. Zatim dva velika francuska lidera, Žan Mone i Robert Šuman, koji se smatraju očevima osnivačima EU. Šuman, koji je bio izrazito religiozna osoba, nalazi se u procesu beatifikacije od strane Rimokatoličke crkve. Ova generacija političara obnovila je mir u Evropi, zaustavila invaziju komunističkih učenja i pokreta, u kratkom periodu obnovila je evropsku privredu i učinila je ponovo jednom od najjačih na svetu, uspela je da evropske radnike odvrati od ideja o klasnom ratu i da ih sačuva u okvirima tradicionalne evropske civilizacije. Oni su, konačno, obnavljajući hrišćansku ideju o jedinstvu, stvorili Evropsku uniju kao model slobodnog kretanja ljudi i kapitala.
Od kasnijih lidera posebno treba izdvojiti italijanskog premijera iz sedamdesetih Alda Mora koga su otele i ubile Crvene brigade i naravno, dugogodišnjeg nemačkog kancelara Helmuta Kola, koji je zajedno sa francuskim socijalističkim predsednikom Fransoom Miteranom učinio najviše za stvaranje EU 1992. i pripremu za uvođenje evra. Kol je takođe ujedinio Nemačku i tokom šesnaestogodišnje vladavine u dobroj meri reformisao nemačku ekonomiju u pravcu koji su diktirali Regan i Tačerova (smanjivanje poreza i podsticanje privatne incijative).
Najvažnije partije su svakako nemačka Partija centra iz koje je posle Drugog rata nastala CDU, Hrišćanska demokratska unija (uvek u koaliciji sa svojim bavarskim alter egom CSU, Hrišćanskom socijalnom unijom), zatim italijanska Narodna partija, iz koje je došao De Gaspari koji je formirao Demohrišćansku partiju, vladajuću u Italiji sve do početka devedesetih, zatim sama Democrazia Cristiana, sa Đuliom Andreotijem, kontroverznim ali veoma uspešnim italijanski premijerom i ministrom raznih resora koji je u administraciji proveo skoro četrdeset godina, austrijska Narodna partija, belgijska Demohrišćanska partija, zatim partije istog naziva u Danskoj, Finskoj i Švedskoj, norveška Hrišćanska narodna partija i holandska CDA (Hrišćansko-demokratski poziv), nastala od tri nekadašnje demohrišćanske partije.
Tu je i veoma značajna španska Narodna partija (PP), nastala od nekadašnjih frankista, koja je uspela da na miran način zemlju izvede iz diktature, reformiše i tokom devedesetih, pod Aznarom, učini jednom od najeksplozivnijih i najdinamičnijih ekonomija na svetu. U Francuskoj je nekada postojao veoma uticajan Narodni republikanski pokret, rasformiran šezdestih godina, a danas je nastavljač tih tradicija Unija za francusku demokratiju.
Godine 1977. formirana je EPP, Evropska narodna partija kao organizacija demohrišćanskih i konzervativnih partija Evrope. Nakon pada komunizma izvorni demohrišćanski program, a posebno njegove socijalne komponente, polako su potiskivale tendencije koje stižu iz anglo-američkog sveta. Dekonstrukcija države blagostanja, koju su demohrišćani gradili tokom pola veka, nametnula je neke nove teme i neke nove linije podela. Tako je npr. u Italiji stvorena nova i ekonomski liberalnija desna partija, Berluskonijeva Forza Italia i koalicija Kuća slobode, dok je Demohrišćanska partija nestala sa scene, a neki njeni važni čelnici su danas postali važne figure nove levice.
Nova vremena i novi mejnstrim navode i druge partije narodnjačkog i demohrišćanskog usmerenja da se prilagođavaju globalnim dešavanjima. Tako je npr. Angela Merkel konvenciju 2005. godine otpočela uz jaku tehno muziku, a nekada izrazito konzervativna Partido popular u Španiji u to doba je prolazila kroz neverovatnu transformaciju svog imidža i tema koje je prihvatila za osnovu budućeg izbornog programa. Npr. dominiraju narandžasta i svetloplava boja, ekologija i održiva energija ulaze u fokus umesto nekadašnje borbe protiv abortusa itd.[10] Ovaj novi program pod sloganom Hay futuro (Ima budućnosti), predstavljen je na konvenciji partije održanoj od 3–5 marta 2006. No, ono što ove dve partije i dalje povezuje s kolegama u Britaniji ili Francuskoj jesu radikalno tvrdi stavovi u pogledu imigracione politike i politike identiteta.
Ovde nažalost nema prostora čak ni za elementarnu obradu konzervativnih partija u zemljama istočne Evrope, kao i u drugim krajevima sveta. Gotovo u svim zemljama bivšeg komunističkog sveta postoje značajne partije konzervativnog, narodnjačkog ili demohrišćanskog usmerenja, koje su odigrale ključnu ulogu tokom procesa tranzicije. U našem okruženju najznačajnije su Nova demokratija u Grčkoj, Savez demokratskih snaga u Bugarskoj, Fides u Mađarskoj i Hrvatska demokratska zajednica u Hrvatskoj.
Svakako najpoznatije ime koje je desnica u zemljama Nove Evrope izrodila je Vaclav Klaus. Ovaj bivši premijer i bivši predsednik Češke ne samo da je veliki praktičar koji je postavio osnove veoma uspešne tržišno orijentisane tranzicije u svojoj zemlji, već je i nizom napisa, intervjua i drugih javnih nastupa koncipirao jasan i dosledan program vrednosnih i moralnih stavova koji spadaju u korpus klasičnog društvenog konzervativizma.
Frakcija EPP je i dalje najjača pojedinačna sila u Evropskom parlamentu i očigledno je da uprkos nužnim promenama koje vreme donosi, evropska desnica i dalje ima dominantnu ulogu u očuvanju i evoluciji savremene Evrope. Danas se međutim susreće sa potrebom preispitivanja svoje politike i usmerenja, budući da je suočena sa snažnim izazovom radikalne desnice u velikom broju zemalja. Bregzit takođe postavlja novu vododelnicu za evropske lidere.
Izvor: Konzervativizam i konzervativne stranke, Beograd: Bernar – CKS, 2016, 109–120.
[1] Za ovih desetak godina nekoliko autora se ogledalo na tom polju. Ima čak i diplomskih radova na pojedinim fakultetima. Autor ovog rada sakuplja građu za jednu obimniju monografiju koja bi trebalo da se bavi političkim teorijama koje proističu iz socijalnog učenja Rimokatoličke crkve.
[2] Posle pada komunizma ovako naslovljeni pokreti i partije javljaju se i u pravoslavnim zemljama, pa tako i u Srbiji.
[3] Van Kersbergen, K, (1995), Social Capitalism: a study of Christian democracy and the welfare state, London, New York: Routledge, 204.
[4] Ozanam i Lakorder su već četrdesetih bili ubeđeni da je hrišćanska demokratija istinska budućnost ka kojoj vodi proviđenje. Među važne izvore navodi se tim ljudi koji je pedesetih godina sarađivao u italijanskom časopisu Katolička civilizacija, na čelu sa Karlom Marijom Kurčijem.
[5] Najvažnija knjiga Vilhelma Repkea, koja je na engleski prevedena pod nazivom Humana ekonomija, u originalu na nemačkom zove se Jenseits von Angebot und Nachfrage, S one strane ponude i potražnje. Ona se bavi uslovima koji tek omogućuju stvaranje efikasne i odgovorne tržišne privrede.
[6] Istorija hrišćanskog socijalizma je veoma bogata. Pomenimo samo posebnu tradiciju teologije oslobođenja u Latinskoj Americi, gde je crkva tradicionalno bila bliža levim pokretima i siromašnima nego vladajućoj eliti.
[7] Nemačka u poslednjoj četvrtini 19. veka daje najplastičniji primer za to kako se ova borba odvijala. Partija Centra je vodila ogorčenu borbu za radnike protiv Socijaldemokratske partije, koja je početkom sledećeg veka postala pojedinačno najjača partija u zemlji.
[8] Postoji veoma važna i zanimljiva tradicija u anglo– američkom svetu koja proističe iz socijalnog učenja rimske crkve. To je ekonomski i politički pravac koji se naziva distributivizam i uglavnom se vezuje za imena Hilera Beloka i Gilberta Čestertona. Ova duboko hrišćanska tradicija afirmiše načelo malog poseda i vodi borbu protiv velikog kapitala i monopola.
[9] Zahtevi Konvencije koji su kasnije pretočeni u Predlog zakona o zaštiti radnika koji je 1877. podneo Fon Galen bili su: zakonska zaštita od fizičke i finansijske eksploatacije, državno administriranje pomoći za sve klase u društvu, zakonodavstvo usmereno ka poboljšanju industrijskih ugovora, bolje radno zakonodavstvo, samopomoć, podržavanje moralnog i verskog života radničkih porodica i hrišćansko dobročinstvo. Vidi: Van Kersbergen, 216.
[10] Krajnje je indikativan slučaj italijanskog kandidata za mesto jednog od komesara Evropske komisije EU, koji se tokom procesa kandidovanja založio za ograničavanje prava homoseksualaca. Evropsko javno mnjenje ga je bukvalno rastrglo i Roko Butiljone je bio prinuđen da povuče svoju kandidaturu za mesto komesara u Barozovoj komisiji. Samo desetak godina ranije, takvo zalaganje bi bilo još uvek smatrano legitimnim političkim programom, kao što se još uvek smatra u Americi.