Mark Šagal, Mojsej, 1956.
Nacrt novog crkvenog ustava procurio je u javnost u prvom kvartalu godine. Pored gomile jeftinih, senzacionalističkih tekstova koji su krasili stranice tabloida, javnost je mogla da pročita i nekoliko zaista dobrih, napisanih od strane stručnih ljudi koji su svojim komentarima ukazali na neke sporne odredbe i tehničke manjkavosti nacrta Ustava (npr. teolozi Đogo i Mačković na ovom portalu). Najavljene rasprave na majskom zasedanju Sabora SPC nije bilo (ili to nije obelodanjeno), verovatno zbog prilika na Kosovu i Metohiji i državne politike (odnosno politike „vlasti“) prema tom pitanju, što je Sabor prepoznao kao važniju temu. Ipak, kako je revizija Ustava najavljena za osamstotu godišnjicu autokefalnosti srpske crkve, a javna rasprava je gotovo u potpunosti izostala (što zbog neosnovanog nepoverenja crkvenih časnika u crkvenu javnost, što zbog nezainteresovanosti crkvene javnosti), valjalo bi da se svako ko želi najveću dobrobit svojoj crkvi uključi i da svoj doprinos u dijalogu po ovom pitanju. Stoga ćemo u ovom tekstu nastojati da prikažemo neke ključne probleme u crkvenom ustrojstvu koji nisu tako očigledni, a koji imaju preovlađujući uticaj na nju. Pre svega, govorimo o povezanosti crkve i države, odnosno nadređenosti države nad crkvom. Ova pojava, katkad implicitna, a nekada i eskplicitna, imala je veliki, prevashodno negativan, uticaj na crkvu i hrišćanstvo. Svojim kumulativnim delanjem proizvela je neke od najvećih izazova sa kojima se današnja crkva suočava. Dodatni problem predstavlja činjenica da je malo ljudi spremno da se ovim problemom i pozabavi, naročito zbog toga što bi nečiji interesi i pozicije bili ozbiljno uzdrmani. Ovaj pogled na crkveni ustav uperićemo iz ugla političke i konstitucionalne ekonomije (odakle se obično analiziraju državni ustavi), što nam može dati neke dragocene uvide i smernice za dalje delanje.
Kada bismo ljudima kod nas, i vernicima i onima koji to nisu, postavili pitanje: „Šta je crkva?“, ogromna većina bi pomislila i pokazala na klirike, a posebno na najvišu crkvenu jerarhiju. Duboko pogrešne jezičke formulacije poput „SPC i vernici“ ili „stav crkve [o nekom političkom pitanju] je“ česte su u našem javnom diskursu, a naročito u medijima, i otkrivaju razmeru ovog problema. Laici ne doživljavaju sebe kao deo crkve, već crkvu vide kao skup ljudi u crnim odeždama (zli jezici bi rekli – i u crnim limuzinama) koji imaju moć (Srbi bi rekli – vlast) da određuju pravila ponašanja vernika, verske prakse, da odlučuju o raspoređivanju zajedničkih resursa i slično. Primetimo kako se opis crkvenih poglavara poklapa sa dominantnim opisom državnih poglavara. To nije čudno, imajući u vidu dugu istoriju jedinstva crkve i države, gde su svetovni vladari (zlo)upotrebljavali crkvu da osiguraju i ojačaju svoju „vlast“, a određeni ljudi u crkvi koristili bliskost sa svetovnim vladarima, njihove resurse i moć kako bi, sa druge strane, ojačali sopstvene pozicije. Mada taj izraz nije popularan u nekim krugovima unutar crkve, slobodno se može reći da je crkva, sa svojim institucijama, organizacijama, pravilima i procedurama, jedna evolutivna tvorevina. Ona nije stvorena ovakva kakva je danas, već se tokom vekova menjala, često imajući državu kao uzor (i tutora). Istorijski razvoj doveo je do ogromnih promena u ustrojstvu države, dok je crkva ostala u gvozdenom zagrljaju prošlosti, što umnogome utiče na percepciju crkve kao mračne i retrogradne snage u društvu, što nikako ne bi smelo da bude slučaj. Ovaj zagrljaj prošlosti (koji je jednovremeno i zagrljaj države), akoji predstavlja ono što je crkvu odvojilo od svoje izvorne prirode i od jedne gotovo egalitarne stvorilo hijerarhijski i piramidalno ustrojenu zajednicu, i te kako je vidljiv u crkvenom ustavu – i starom i nacrtu novog.
Kratak prikaz razvoja crkvenog ustrojstva
Na početku valja bliže pogledati u jedan period istorije koji je ključan za razumevanje današnje organizacije crkve. Priča počinje krajem IIIi početkom IVveka, kada je hrišćanstvo nizom edikata rimskih careva prvo kriminalizovano, zatim dekriminalizovano, a na kraju i legalizovano, čime se pokreće lanac događaja koji crkvu dovodi do sadašnjeg stanja. Milanski edikt cara Konstantina eksplicitno nalaže vraćanje imovine crkvi (ne i pojedincima hrišćanima) koja je prethodno oduzeta za vreme Dioklecijanovog progona, što implicitno prepoznaje crkvu kao organizaciju koja može da ima imovinu. Želja rimskih careva da na svoju stranu pridobiju hrišćansku nepokolebljivu i strahovito upornu manjinu (ali, po njihovom verovanju, i još jedno božanstvo u panteonu), praćena njihovim aktivnim delanjem na tom planu, dovodi do jačanja pozicija hrišćanske crkve, osobito njenih poglavara. Interesantno je da mnogi istraživači najveći relativni porast broja hrišćana smeštaju upravo u period od 313. do 350. godine, kada se hrišćanstvo iz enklava razlilo na celu teritoriju pod kontrolom Rima. Hrišćanska zajednica koja naglo raste morala je da počne da stvara i neku vrstu unutrašnje strukture. Za ovaj poduhvat postojala su dva uzora: prvi je mala, lokalna hrišćanska zajednica, a drugi je svetska super-sila tog vremena – Rimsko carstvo. Gledano analitičkim očima političke ekonomije ispostavlja se da su oba uzora za crkvenu organizaciju bila (nenamerno) nesrećno odabrana.
Prvo, promena razmere zajednice mora biti praćena i promenom u vrsti institucija, što je izostalo i kod država (što je kasnije kod onih srećnijih ispravljeno) i kod crkve. Nije dovoljno uveličati i rastegnuti one institucije koje postoje u maloj zajednici, jer se mala i velika zajednica ne razlikuju samo u broju interakcija koje u njima postoje, već i u njihovom tipu. U maloj zajednici informacije se veoma brzo prenose, ljudi se međusobno dobro poznaju, većinom znaju potrebe jedni drugih, privredni odnosi su prilično jednostavni; a u slučaju nepoštovanja pravila kaznu je lako odrediti i primeniti. Stoga se kao prirodno rešenje nameće davanje određenih ovlašćenja izabranim (na osnovu objektivnog suda zajednice) pojedincima koji bi ta ovlašćenja koristili na dobrobit zajednice. Kao ravnoteža ovim moćima pojedinaca postoji i kolektivna moć zajednice da razvlasti i/ili ekskomunicira onog člana koji je prekršio pravila. Valja napomenuti da je ova mogućnost karakteristična samo za malu zajednicu, jer se sa povećanjem broja članova i interakcija u zajednici javlja problem koordinacije kolektivne akcije.
Dodatno se javlja problem znanja, ili kazano modernim rečnikom – prenosa informacija unutar zajednice. Što je zajednica veća, a eparhije prema sadašnjem stanju broje i po par stotina hiljada ljudi, postaje teže prenositi informacije ako postoji jedan organ koji odlučuje o svemu. Dodatno uznemirava činjenica da su strukture slične ovoj postojale i u dva pakla na kugli zemaljskoj – nemačkom Trećem Rajhu i sovjetskoj Rusiji. Jedan organ odlučivanja iziskuje mrežu informanata koja svoje krajnje odredište ima u organu odlučivanja. Sa druge strane, da bi se odluke sprovele potreban je aparat sile, a ne vidimo način na koji bi se to učinilo unutar crkve, osim pretnje anatemom.
Drugo, Rimsko carstvo je bilo tipična apsolutistička monarhija klasične starine. U prethrišćanskom periodu car je smatran božanstvom, da bi kasnije bio (pogrešno) smatran božijim namesnikom na zemlji, i imao je apsolutnu moć nad svojim podanicima. To društvo je, kako smo već istakli, inherentno bilo društvo nejednakih, sa veoma snažnim društvenim raslojavanjem, pa ne može da čudi snažan odjek Hristove poruke koja propagira jednakost i ravnopravnost svih ljudi. Kasniji period odlikuje povezanost i isprepletanost crkve i (feudalne) države, gde su crkveni poglavari često služili kao visoki državni zvaničnici, a monarsi/feudalni gospodari imali značajnu ulogu u radu crkve. Ovo nije donelo nikakvog dobra crkvi što je jasno moglo videti krajem 18. i početkom 19. veka kada je talas socijalnih/nacionalnih revolucija zahvatio Evropu. Bes narodnih masa bio je uperen ne samo na samodršce i njihove kamarile, već i na crkvenu jerarhiju, jer ih je narod identifikovao kao deo jednog istog sistema koji ih je tlačio. Mora se priznati da su srpske revolucije, zbog specifičnih okolnosti okupacije srpskih zemalja, bile izuzetak gde je crkva bila organizacija koja je pružila potrebnu infrastrukturu i ljudski kapital potreban da se ustanci organizuju. Da li je i ova aktivnost u skladu sa propovedi Gospodnjom, ostavljam na razmatranje mnogo stručnijima od mene u domenu bogoslovlja. Sa druge strane, primetićemo veliku bliskost države i naše pomesne crkve (čitati: njihovih poglavara), čim su se i jedna i druga malo konsolidovale u uslovima relativne slobode (primetimo postojanje državne religije u svim ustavima Srbije do stvaranja Jugoslavije, pa i potonje bliske odnose države i verskih zajednica). Na veliku žalost, ni naša crkva nije bila izuzeta od revolucionarnog stradanja, imajući u vidu tragedije koje su se dešavale kod nas nakon Drugog svetskog rata.
Fosilizovani ustav
Prethodni odeljak bi se (zlonamerno) mogao protumačiti kao poziv na rušenje crkvene hijerarhije, što nikako nije slučaj. Njegova osnovna namerabila je da prikaže događaje koji su presudno uticali na sadašnje stanje crkve, koja poput fosila izgleda isto onako kako je izgledala vekovima unazad. Ne postavlja se uopšte pitanje da li crkvena hijerarhija treba da postoji (setimo se apostolskog prejemstva), već da li neke institucije unutar crkve treba da izgledaju onako kako izgledaju danas. Za razliku od većine crkava, u državama je dolazilo do ozbiljnih promena (nažalost, neretko i veoma nasilnih), pa tako u savremenom zapadnom svetu, osim u ovim našim nesrećnim rubnim područjima, autokratije više ne postoje. Osvrnimo se za trenutak, bez posebnog ulaženja u detalje ustavnih odredbi, na ove relikte prošlosti u ustavu naše crkve. Prvo, primetan je (kako ističu i Đogo i Mačković) episkopomonizam koji je direktna posledica neprilagođavanja prelaska iz male u veliku zajednicu, kao i preslikavanja autokratskog ustrojstva iz države u crkvu. Zanimljivo je da zvanični stav Pravoslavne crkve, pa i pravoslavna javnost uopšte, oštro kritikuje poziciju rimskog pape u Latinskoj crkvi, a prećutno gleda (pa čak i podstiče!) slična dešavanja unutar svoje zajednice. Čini se da nacrt novog Ustava implicitno smatra da će nekakvom magijom čovek postavljen na poziciju episkopa postati sveznajuć, sveprisutan i nepogrešiv, pa može rukovoditi najsloženijim poslovima u eparhiji (gotovo) sam. Drugačije se ne može protumačiti čitav spektar nadležnosti koje su poverene na staranje episkopu, a koji daleko prevazilazi okvire duhovnog. Ta pozamašna lista nas tera da se ozbiljno zamislimo može li se episkop u dovoljnoj meri i posvetiti duhovnim pitanjima – zbog kojih je on prvenstveno i tu, a da druge aktivnosti ne trpe (ili obratno). Dopušta li se uopšte laicima da budu hrišćani, tj. da budu odgovorni za sebe i za druge? Jesmo li božija stvorenja kojima su date sloboda i odgovornost ili nečiji puki podanici? Dodatno se nameće pitanje raspolaganja finansijama unutar eparhije. Episkop nije ni finansijski stručnjak (barem ogromna većina njih nije), kao monah je dao obećanje nesticanja, pa nije umesno da ogroman novackoji pripada Zajednici, a koji neminovno nosi i veliku moć, bude defactou rukama jednog čoveka. Setimo se samo i koliko je bilo slučajeva pronevere novca kad episkop drugom pojedincu (obično svešteniku) poveri da u njegovo ime upravlja finansijama. Opominjuće zvuče reči Lorda Ektona da „svaka moć kvari, a apsolutna moć kvari apsolutno“, imajući u vidu da je današnja episkopska služba, osim ličnih karakteristika nosioca službe, gotovo ničim sputana.
Dalje, nejasno je zašto u crkvenom ustavu nije primenjeno načelo supsidijarnosti – prenošenje odgovornosti na najniži stupanj odlučivanja, gde se odgovornost prenosi na viši stupanj tek ako se na nižem stupnju određena aktivnost ne može obaviti. Ovo načelo bi bez sumnje Zajednicu učinilo stvarnom zajednicom, umesto današnje strukture uređene na armijskim načelima. Tako je članom 49. aktivnost osnivanja crkvenih škola, koju bi komotno mogle da obave i pojedine crkvene opštine, data u nadležnost najvišem crkvenom telu – Svetom Arhijerejskom Saboru. Bilo bi daleko svrsishodnije da je dopušteno da crkvene opštine, ili, u slučaju da one ne mogu, eparhije (vodeći se načelom supsidijarnosti) osnivaju i uspostavljaju škole. Naravno, ovaj posao bi trebalo poveriti svetovnjacima unutar crkve koji su za to stručni, pa bi takve škole, sigurni smo, bile mnogobrojne i podigle bi opšti kvalitet obrazovanja. Ovo načelo bi se moglo primeniti i u mnogim drugim slučajevima. Recimo, pošto crkveni čelnici ne žele da dosledno primenjuju pravilo o broju domova u parohijama i parohija u eparhiji, pa eparhija imamo daleko manje nego što pravilo nalaže, bilo bi umesno da se neke od sadašnjih nadležnosti eparhija prenesu na niže stupnjeve crkvene organizacije, i da se tu što više uključe laici, bilo pojedinačno, bilo kroz razne odbore. Tako bi crkva mogla mnogo jače i šire da deluje na obrazovnom, naučnom, kulturnom, karitativnom i humanitarnom planu nego što je to slučaj danas. Takođe, u tom slučaju laici bi povratili svoj osećaj pripadnosti crkvi, a izbegle bi se i brojne negativne pojave koje su mnoge ljude možda čak i trajno oterale od crkve.
Postoji još jedna stvar kod crkvenog ustava na koju posebno treba obratiti pažnju, a tiče se uticaja države na crkvu. Prevelika centralizacija, koja neminovno postoji, daje mogućnost moćnim ljudima da uticajem na pojedince dominantno utiču i na kretanje crkvenog broda. Kako naša država ozbiljno kuburi sa demokratijom i demokratskim načelima, trebalo bi učiniti sve da se makar crkva zaštiti od takve predatorske države. Sadašnja brana državnom uticaju su samo episkopi koji su čvrsti u svojim stavovima i veri, ali kako smo svi ljudi ne može se isključiti ni činjenica da neki od njih mogu da potpadnu pod uticaj državnih moćnika. Ne može se očekivati od ljudi koji su se drznuli da otvoreno manipulišu hrišćanskom zajednicom, pritom grubo zloupotrebljavajući svoju državnu službu, da će to činiti na dobrobit crkve.
Nastavak evolucije
Nacrt novog ustava donosi određena poboljšanja u odnosu na prethodni, ali svojim duhom ostaje veran staroj tradiciji koja je preslikana iz državnog uređenja iz doba kada ono nije služilo za zaštitu prirodnih sloboda ljudi, već njihovom tlačenju od strane elita. Takvo uređenje je kroz vekove trajanja imalo veliki uticaj na dehristijanizaciju hrišćana i sve veći broj ljudi koji, na veliku žalost, na crkvu gledaju sa prezirom. Sada se crkva suočava sa problemom da laici imaju osećaj da su podanici, a ne ravnopravni članovi Zajednice koji bi trebalo da imaju i određenu odgovornost za dešavanja u njoj. Takva crkva ne može dugo da opstane, niti se takav Ustav može poštovati, pre svega zato što iza njega ne stoje svi članovi crkve već je oktroisan od strane par desetina njenih članova, koji, istina, zauzimaju najviša mesta u crkvenoj hijerarhiji. Tu narušenu vezu između arhijereja i ostatka crkve, koja je postojala u ranohrišćanskom periodu, potrebno je ponovno uspostaviti. Kad se crkva već toliko dugo ugledala na državu, nek se ugleda još jednom, ali na one srećnije, koje su uspele u svojoj misiji – zaštiti prirodnih prava ljudi u cilju njihovog blagostanja. To je nije učinjeno centralizacijom, nametanjem, naredbama sa jedne i slepim poslušništvom sa druge strane, već decentralizacijom i lokalizacijom, spuštanjem slobode, ali i odgovornosti na svakog pojedinca, dopuštanjem svima da budu učesnici u zajedničkom delanju ka jednom cilju. Ostaje nam da se nadamo i da verujemo da onaj evolutivni proces koji u crkvi traje od njenog nastanka nije zaustavljen, već da je ovo samo jedna njegova faza. Još više se nadamo i još čvršće verujemo da će ova faza rezultirati živom i živahnom Zajednicom, a ne njenim okamenjenim ostatkom!